Ersin Sınay
[email protected]

İnsanlar sosyal varlıklardır. Paylaşmaya ihtiyaç duyarlar: anı, mekanı, olayı. Ve bunun için çoğu zaman dilden yararlanırlar. “Dil, belli bir toplumda yaşayanlar tarafından üzerinde uzlaşmaya varılmış semboller ve bu sembollerin nasıl bir araya getirileceğini gösteren kurallar bütünü olarak tanımlanabilen soyut sistemdir. Kendine özgü sembollere ve kurallara sahip binlerce dil vardır” Tüm toplumlarda ve tüm çağlarda geçerli olan geleneksel iletişim biçimi konuşmadır. Konuşmanın kuralları, şekli, çeşitliliği ve beklentileri vardır. Konuşamama veya konuşulanı anlamama durumlarında ise alternatif iletişim biçimlerinden yararlanmalıdır.
Alternatif iletişim metodlarının  amacı sözel ifade edici dildeki eksikliği geçici veya sürekli olarak sözel olmayan metodlar kullanarak iletişim ihtiyacını karşılamak ve böylece ifade edici dili, iletişimi, sosyal ilişkileri, katılımı ve en önemlisi bireylerin hayat kalitesini zenginleştirmektir. Alternatif iletişim metodları sözel ihtiyacın yerini almak yerine iletişim için farklı bir yol sunmayı önemser. Bunlardan en çok bilineni işitsel engelli veya konuşmakta zorluk yaşayan bireylerin kullandığı işaret dilidir.

Bunun dışında ‘Alternatif Iletişim’ geniş bir seçenek listesine sahiptir ama onunla ilgili önyargılarla birlikte ihtiyacı olan bireylere ulaşılırlığı etkilenmiştir. Toplum tarafından sözel konuşma daha geçerli ve ‘normal’ görüldüğünden bunun dışında kullanılabilecek farklı sözel olmayan semboller, jestler, teknikler ve araçlar ‘normal’ sayılmamaktadır. Oysa ki tipik gelişim gösteren her birey de günlük hayatında farkında olmadan da olsa alternatif iletişim kullanmaktadır; yüz ifadeleri, el ve kol jestleri, vücut dili.

Motivasyonu artırmak adına sanatı ileriyi itip Elle dergisi editörü Jean Dominique Bauby’in anılarından ortaya çıkan‘The Diving Bell and the Butterfly filmi hatirlanmalıdır. Filmde Bauby inme sonrasi vücudunda tek hareket ettirebildiği bölge olan sol göz kapağını ona sunulan harf tablosunda sesleri tek tek işaret ederek kullanıp kendi hikayesini yazması anlatılmaktadır; şiddetle tavsiye edilir. 

Erken bir yaşta sunulan alternatif iletişim biçimi çok genç yaşta hepimizin içinde bulunan iletişim isteği ve sosyalliğe bir alan sağlayıp bunun dışarıya çıkmasına yardımcı olacaktır. Bunu öngören araştırmalar sonucu Alternatif iletişim metodlarından olan Makaton işaret dili tipik gelişim gösteren bebeklere öğretildiğinde bebeklerin daha sonra alıcı ve ifade edici dilde işaret dili öğrenmemiş diğer tipik gelişimli çocuklara kıyasla daha ileride oldukları kanıtlanmıştır. Amerika ve birçok Avrupa ülkesinde ‘baby signing classes’ denilen tipik gelişim gösteren çocukların ve ailelerinin katıldığı işaret dili öğrenme kursları ve grupları vardır.  Tüm işaret dilleri ve görseller (fotoğraflar, semboller, yazı) konuşmanın işitselliği dışında görsel destekli materyaller olduğundan görsel hafızayı da tetikleyip bireyin belleğinde daha uzun kalmasına ve algılamada daha etkili olur.  Bunun yanında alternatif iletişimin konuşma gelişimini engellediğine ya da geciktirdiğine ilişkin hiçbir bilimsel bulgu yoktur. Konuşma ile işaretin birlikte kullanımının (total communication), pek çok otizm tanisi konmus çocukta alıcı ve ifade edici sözcük dağarcığı gelişimini, yalnızca konuşma kullanımına kıyasla daha fazla geliştirdiğine ilişkin deneysel araştırma bulguları vardır  İşaretin konuşma gelişimini olumsuz etkilediğine ilişkin ise hiçbir belirti yoktur.  Öte yandan, pek çok otizmli çocuk, görsel iletişim sistemlerini, işaret sistemlerinden daha kolay öğrenebilmektedir. 

Alternatif iletişimde kullanılan iletişim biçimleri genel olarak iki grupta toplanabilir: Ek-araçsız (unaided) ve ek-araçlı (aided) iletişim biçimleri. Ek-araçsız iletişim biçimleri, bireyin kendi vücudu dışında araç kullanmasını gerektirmeyen jestler, vücut dili ve işaretlerdir. Ek-araçlı iletişim biçimleri ise; iletişim kitapları, ses çıkaran cihazlar, tabletler, bilgisayarlar vb ek araclara ihtiyaç duyulan iletisim biçimleridir. Bu zamanda kullanılan en yaygın alternatif iletişim araci tabletlerdir. Bunlar taşınabilir, ekonomik, kolayca programlanabilen, yüksek motivasyon sağlayan ve sosyal olarak kabul görülen iletişim araçlarıdır. Bu tabletlerin çıkardığı sentetik ses özellikle farklı duyguları ve entonasyonları anlamakta zorluk gösteren  otizmli çocuklar tarafından daha çok kabul edildiği ve monoton ses tonlarını daha iyi anlayabildikleri gösterilmiştir. Sürekli olarak yenilenen ve geliştirilen aplikasyonlu tabletleri kullanarak sözel ifade sıkınıtıs yaşayan çocuk ve yetişkinler eğlenceli bir şekilde sosyal iletişime geçebilirken aynı zamanda hafıza, alıcı dil, çevresel farkındalık ve dikkati de geliştirebilmektedir.

Buna rağmen IPAD alternatif iletişim metodları düşünülürken ilk seçim olmamalı; alternatif iletişim metodları çocukların normal dil gelişimi sürecini takip etmelidir. Böylelikle 3d, yazılı ve daha komplike olan IPAD aplikasyonları yerine öncelikle zihinsel düşünce ve representasyonu geliştiren sembol ve resimleri anlama ve kullanabilme hedeflenmelidir. Öğrenim sırası gerçek obje, gerçek fotoğraf, sembolik fotoğraf ve yazı olarak ilerler. Çocuklar konuşabilmek için öğrendikleri bir imajı zihinsel ve sembolik olarak algılayıp kullanabilmelidirler ör: Çocuklar ‘kedi’ kelimesini anlayabilmek için önce kedi hayvanını görmelidir. Daha sonra işitsel olarak algıladıkları ‘kedi’ sözcüğünü birkaç kere aynı hayvan görüldüğü zaman deneyimleyip, duyulanı görselle birleştirebilmelidir. Böylece hafızada ‘kedi’ sözcüğü gerçek bir varlıkla ilişkilendirilir ve sonra sözel olarak ifade edilebilmek için motor hafızada yerini alır. Ayrıca, görsel iletişim sistemleri, ince kas becerilerin (kalem tutma, parmaklari tek tek ayirip kullanabilme, yuz kaslari vb) gelişmiş olmasını gerektirmez ve görsel semboller hemen herkes tarafından kolayca anlaşılabilir. Ancak, ek-araç hazırlama gereği ve bu ek araçları taşıma zorunluluğu, görsel sistemlerin sınırlılığı olarak düşünülebilir.

Iletisimin bir diğer önemli kısmı da iletişimin karşılıklı iki veya daha fazla insan arasinda bir etkileşim olduğunu kavrayabilmektedir. Otizm ve/veya serebral palsi gibi tanılarda iletişimde motivasyon düşüklüğü görülebilir, fiziksel engelli çocuklarda gerekli motor kasları kullanıp sözcük oluşturabilmek zor olduğu için sessiz kalınabilir ve böylece bu çocuklarin ifade edecek birşeyleri olmadığı düşünülür. Bu anlamda Lori Frost ve Andy Bondy tarafından hazırlanan PECS (picture exchange communication system) ifade sözcüklerinin resimlerini ifade kitabından çıkarıp konuşma partnerine iletmek gerektiği için iletişimin inceliklerini öğretmekte etkili bir yardımcı olur.
Uzmanlar tarafından, on sekiz aydan büyük olup da şu özellikleri sergileyen çocuklar için alternatif/destekleyici iletişim (augmentative and alternative communication-AAC) önerilmektedir:
• Arzu ettiği nesneleri istemek için sözcük (ya da sözcük benzeri sesler) kullanamamak
• İlginç olaylar karşısında görüş bildirmek için sözcük (ya da sözcük benzeri sesler) kullanamamak
• Basit soruları soramamak, taklit edememek ya da yanıtlayamamak
• Başkalarının dediklerinin çoğunu anlayamamak; örneğin, basit yönergeleri yerine getirememek ve sosyal uyaranlara tepkide bulunamamak
• En az üç ay süreyle yoğun ses ve sözcük taklidi eğitimi alıp da ilerleme gösterememek.
Eger çocuğunuz yukarıda sayılan özellikleri sergiliyorsa, yakında bir ses ve konuşma terapistine veya bana ulaşabilir çocuğunuz için en uygun olan alternatif iletişim metodu hakkında daha fazla bilgi edinebilirsiniz.  Unutmayın, her iletişim biçimi değerlidir, her dil bir kültürdür ve her kültür saygıyı hak eder.