“Kayıp” yakını arkadaşımız Andri Zaku, Leymosun’un göçmen bölgesi olan Ayios Athanasios’taki annesinin doğumgününü kutlama mesajında, sevgili anneciği Yola’ya müteşekkir oluşunu anlatıyor. Andri Zaku’nun “kayıp” babası Dimitris Yeorgiu Anamisis’in kalıntıları, çok değerli bir okurumuzun yardımlarıyla Boğaz’da bir gaminide dört diğer “kayıp” Kıbrıslırum’la birlikte gömülü olarak bulunmuş ve bundan dört yıl önce Kayıplar Komitesi tarafından kimliklendirilerek defin için ailesine verilmişti. Cenaze töreni dört sene evvel Leymosun’da yapılmıştı...

Andri Zaku’nun düşünceleri ve hissettiklerini daha önce de bu sayfalarda yayımlamıştık...

“Kayıp” yakını Andri Zaku, sevgili anneciği Yola Hanım’ın doğumgününü kutlarken, sosyal medya paylaşımında şöyle yazıyor:

“Ben altı yaşındayken beni yanında taşırdın, en büyük çocuğun bendim, Kızılhaç’tan yiyecek yardımı almaya giderken ve “kayıp” babamın akibetini sormak üzere devlet dairelerine başvururken...

“Herşeyden önemlisi eğitimdir” derdin bize... Kış olsun, yaz olsun, her ikindi vakti mutlaka edebiyatla alakadar olmamızı ve okumamızı zorunlu kılmıştın çünkü zaten bize aldığın hediyeler ağırlıkla kitaplardan oluşurdu... Ve eğer kitap eksilecek olursak da LEKA adlı kitapçıya giderdik ve daha da çok kitap alırdık çünkü ninemle birlikte bize “okumak ruhunuzun gıdasıdır” derdin hep...

Hiçbir zaman bizi konserlerden mahrum bırakmamıştın – çok sevdiğin Dalara’nın ve Harulla Aleksiyu’nun konserlerine götürürdün bizi, araban da yoktu, bu yüzden bir taksi kiralayıp bizi bu müzik ziyafetlerine götürürdün... Hiçbir barış eylemini de kaçırmazdık seninle birlikte – Antik Kurion’da Theodorakis’in barış eylemine ya da kara yıldönümlerdeki mitinglere götürürdün bizi, böylece anlattığı öyküyü unutmamamızı sağlamaya çalışırdın...

Herkese yardım ederdin, herkese sevgini verirdin... Bir nörs olarak hastalarına hep sevgiyle yaklaşırdın...

Hiçbir zaman unutmayacağım söylediklerini, “Üstüne bir şey al, hasta olmayasın...”, “Yeterince yemek var mı, biraz daha yemek al...”, “Allah herkese yardım eder...”

İşte bu BENİM ANNEM!

Mutlu yıllar ANNE, bunca soruna karşın yarım yüzyıldan fazladır sarsılmaz bir kaya gibi yanımızda duran kadına mutlu yıllar!

Bize öğretmiş olduğun herşey için sana borçluyuz... Sevgi, kendini düşünmeme, saygı, mücadele ve adalet için savaşmak, insanlara yardım etmek...

Seni çok seviyoruz...”

(Bir okurumuzun yardımlarıyla Andri Zaku’nun “kayıp” babasından geride kalanlar bulunmuş ve kimlik tespiti ardından, Leymosun’da defnedilmişti...)

Aralarında Andri Zaku'nun babası Demetrios Yeorgios Anamisi'nin de bulunduğu beş kayıptan geride kalanlar, bir okurumuzun değerli yardımlarıyla Boğaz'da bir gaminide bulunmuştu...

“Yaraları dokanıyor yaralarıma...”

Yıllardan  sonra  bu  odada
bu  geri  dönülmüş  yolun  boşluğunda
bu  renkli  yankısı  anıların
zehirli  elma  saklıdır  biliyorum
dağarcığında  cadıkarısının
"yaban  eti  var "diyerek  geliyor  devler
saklayın  beni  n'olursunuz
dost  cüceler...

yıllardan  sonra  bu  odada
kırmızı  potinlerim  yastığımın  altında
ve  burnumda  kokusu
gülden  önce  tanıyıp
unutamadığım  gülden  sonra  da...

avuçlarımın  alında  yanıyorum
bayram  sabahlarında...

yıllardan  sonra
geriye  rota  çizmiş bir  geminin
son  yolcusuyum
okyanusların  tuzu  damağımda
inmiş  yolcular  kimbilir  hangi  limanda.

yıllardan  sonra   bu  odada
bozulmuş  büyüsü  masalların
talihsiz  bir  seyircisiyim  şimdi
o  kanlı  arenanın...

kurşuna  diziliyor  Lorca
otuz beş  İspanyolla  bir  dağ  yamacında...

geç  de  olsa  kırdı  kalemini  tarih
Franko'nun  ertelenmiş  duruşmasında...

yıllardan  sonra  bu  odada
bu  geceyarısında
yalnız  değilim  artık
tüm   savaş  çocuklarını
toplayıp  basmışım  bağrıma
yaraları  dokunuyor  yaralarıma.

Feriha Altıok - 1983
(Fidancığın  Çilesi)

“Bir Milliyetçilik Trajedisi: Kamondo’ya Mektuplar...”

Eran Sabaner

Edmund de Waal’un Kamondo ailesini kaleme aldığı Kamondo’ya Mektuplar (Letters to Camondo) isimli kitabını bir Spotify şarkı listesi sonucu keşfettim.

Daha doğrusu, bir iş arkadaşım bana de Waal’un hazırladığı bir şarkı listesini gönderdi. Bu vesileyle çok değerli bir sanatçı ve yazarla tanışmış oldum. De Waal’un ailesi, Odessa’dan Viyana ve Paris’e göçmüş köklü Ephrussi ailesinden. Yazar, Kehribar Gözlü Tavşan isimli kitabında kendi ailesinin hikayesini Japon netsuke heykel koleksiyonu üzerinden anlatmıştı (Türkçesi Everest). Bu sene yayımlanan Kamondo’ya Mektuplar, benzer bir anlatımla Ephrussi ailesinin Paris’teki Monceau sokağında yaşayan komşuları Kamondo ailesini ele alıyor.

Kamondolar’ın Paris’te Yaşamı

Çoğu Türkiyeli gibi ben de Kamondo ailesini Galata’daki Kamondo merdivenlerinden tanıyorum. Bu aile zamanında Osmanlı’nın en önemli bankerlerindendi. Hatta zaman zaman “Doğunun Rothschild’leri” sıfatıyla anılıyorlardı. Ailenin üyelerinden Moïse Kamondo, Osmanlı’da doğmuş ve 1869 yılında Paris’e taşınmış. Yahudilere karşı görece daha “toleranslı” Üçünü Fransız Cumhuriyetine tanık olan Moïse Kamondo, kendisini bir yurtsever olarak tanımlıyor ve ölümünün ardından yaşadığı evi ve zengin sanat koleksiyonunu devlete bağışlıyor. Oğlu Nissim ise, Birinci Dünya Savaşı’nda pilotluk yapıyor ve savaş sırasında şehit oluyor. Siyonizmin popüler olduğu bir dönemde kendi Fransız kimliklerini benimseyen baba-oğul, Monceau sokağında diğer varlıklı Yahudi aileler ile komşu. Akraba oldukları Reinach ve Ephrussi aileleri de tıpkı onlar gibi kültürlü, seküler bir Fransız milliyetçiliğinin hayalini kuruyorlar. Moïse’nin Monceau sokağındaki evi, günümüzde Nissim Kamondo Müzesi adı altında Paris’te ziyarete açık.

Edmund de Waal’un kitabı Moïse’e yazılmış mektuplardan oluşuyor. De Waal, Moïse’den üç kuşak genç, dolayısıyla onunla hiç tanışamamış. Buna rağmen, ailelerinin hikayeleri arasındaki benzerlikler dolayısıyla Moïse’le tarif edilemez bir bağı var. Kitabın en başında ona “dostum” şeklinde hitap etmeye karar veriyor. Nissim Kamondo Müzesi’nin arşivlerini inceleyen de Waal, müzedeki objeler üzerinden Kamondo ailesinin trajik hikayesini aktarıyor.

Objelerle Bir Portre

Kitabın ilk kısmında, objeler aracılığıyla Moïse’nin portresine tanık oluyoruz. Çağdaş seramik sanatının en büyük temsilcilerinden de Waal, evdeki objeleri usta bir sanat tarihçisi gibi tasvir ediyor, objeleri tasvir ettikçe Moïse’nin gündelik hayatından kesitler sunuyor. De Waal’un objeler üzerinden kurduğu anlatı bize dönemin sınıf dinamikleri hakkında da bilgi veriyor. Bir mektup evde çalışanlar hakkında: evin mimarisi, çalışanların iş ve özel alanlarını gizlenmek için tasarlanmış. Bir diğer mektup ise, Moïse’in evinde çalışan 14 kişilik ekibe rağmen yalnız hissetmesi üzerine. De Waal, bu konu hakkında yazarken evdeki çalışanların varlığının önemli olmadığını ima ederek, sınıfçı algılanabilecek bir yorumda bulunuyor.

Kitap boyunca, Monceau sokağında yaşayan ve farklı ülkelerin diasporalarından oluşan ailelerin Fransız milletine olan bağını gözlemliyoruz. Özellikle Dreyfus olayı sırasında akraba Reinach ailesinin üyeleri, yükselen antisemit vakalara rağmen kozmopolit bir Fransız kimliğini savunuyorlar. Kamondo evinin müze olduğu güne dair de Waal şu cümleleri kuruyor:

    “Siz Fransızsınız. Oğlunuz hayatını Fransa’ya bağışladı ve siz de en sevdiğim dönemden, Fransa’nın ihtişamlarından biri olan dekoratif sanatlarla dolu mükemmel bir oteli geri verdiniz.”

Bir başka mektupta, Theodore Reinach’ın kitabından bir alıntı var:

    “Yahudilik yıllar süren zincirlerini kırmakta Fransız devrimine borçlu… günümüzde 1791 Fransa’sının, hafızası ve kalbi olan her Yahudinin ikinci bir vatanı olduğu, sözlü bir vatanı olduğunu söyleyebiliriz.”

Holokost Döneminde Kamondolar

Köklü Yahudi ailelerinin benimsediği kozmopolit Fransız milliyetçiliğine karşılık, kitap boyunca bir sürü antisemit vakaya şahit oluyoruz. Yahudilere karşı şiddet, İkinci Dünya Savaşı öncesi dozunu arttırıyor. Savaş sırasında kurulan Vichy hükümeti altında, Fransız Yahudi popülasyonunun önemli bir oranı soykırım kurbanı oluyor. De Waal, kitabın son perdesini yalın bir üslupla, bir tarihçinin diliyle aktarıyor: Vichy hükümeti kısa bir sürede önce Yahudileri ikincil vatandaş olarak belirleyip, utanç verici muameleye tabii tutuyor. Yahudiler, en sonunda toplama kamplarına yollanıyor. Moïse’nin kızı Beatriz ve damadı da dahil olmak üzere ailenin neredeyse tüm üyeleri, kamplarda katlediliyor.

Bu son kısım, kitabın geri kalanında gözlemlediğimiz zarif anlatım tarzından bir kopuşu işaret ediyor. De Waal, objeler ve arşivsel metinler üzerinden felsefi çıkarımlar üretmektense, soykırıma dair kaynakları, yaşanan trajedileri aktarmak adına birer kanıt olarak sunuyor. Olay örgüsü, hızlı ve kaotik bir biçimde gelişiyor, anlatım dilindeki hız, okuyuculara şiddetin ne kadar kısa bir sürede tırmandığını gösteriyor. Kitap boyunca izini takip ettiğimiz yurtseverlik anlayışı, kısa bir sürede, tahmin edemeyeceğimiz bir acımasızlıkla yok oluyor. Yahudiler için Fransız milliyetçiliği projesi, trajik bir kıyımla sonuçlanıyor.

Farklı Ülkelere Türkiye’den Göç Eden Aileler: Kamondolar ve Acımanlar

Kitabın önemli bir bölümünde vurgulanan servet ve hayırseverlik, ikinci kısımdaki sefalet ve zulüm ile tezat oluşturuyor. Bu zıtlık, bana Andre Acıman’ın biyografik hikayesi Out of Egypt’i (Mısır’dan Çıkış) çağrıştırdı. Acıman’ın anlatısında, soykırım sırasında olmasa da, varlıklı bir Yahudi ailenin kısa sürede mülksüzleştirilişine ve ülkelerinden kovuluşuna şahit oluyoruz. Mısır kralıyla yakın ilişkiler kuran, evlerinde çalıştırdıkları yerlilere zaman zaman kaba davranan bir aile, İsrail devletinin kurulmasıyla bir anda bütün ayrıcalıklarını kaybediyor ve hiçbir insanın maruz kalmaması gereken bir nefretin kurbanı oluyor. Bu iki hikayenin Yahudi anlatılarında çok önemli bir yere sahip olduğunu düşünsem de, evrensel bir Yahudi deneyimini temsil etmediklerini söylemekte fayda var. Hikayedelerdeki tezat, okuyucular için daha sonra yaşanacak olan sefaleti daha korkutucu kılıyor, ancak çoğu Yahudinin ekonomik statüleri fark etmeksizin devletlerin ve toplumların sistematik ırkçılığı karşısında daha mütevazi hayatlar yaşadığı bir gerçek.

Kamondo ailesinin benimsediği yurtseverlik, baskın kimliklerin nefreti altında barınamıyor. Şahit oldukları dönem ve yaşadıkları coğrafya, Yahudilere görece bazı haklar tanısa da, bu haklar kısa bir sürede ellerinden alınıyor. Bu trajedinin çağdaş Yahudi kimliğini sorgulamak açısından önemli bir yere sahip olduğunu düşünüyorum. Kamondo ailesinin yaşadığı dönemde, kimliğe dair diskur Fransız milliyetçiliği ve Siyonizmden oluşuyordu. Fransız milliyetçiliği, toplumun büyük bir kısmının kıyımı ile bir trajediye dönüştü, Siyonizm’in ise Filistin toplumuna ve Acıman’ın ailesi gibi Ortadoğu’da yaşayan Yahudi ailelere etkisi ortada. Bu ikilemin dışında, milliyetçiliğin ötesinde bir Yahudi kimliğinin olduğuna inanıyorum. Bu kimlik, diaspora olarak yaşadığımız trajedilerden ders alıp, milliyetçi bir düzeni tümüyle reddetmeli.

(AVLAREMOZ – Eran SABANER – 12.1.2022)