Kıbrıs’ın sosyo-kültürel tarihi açısından özellikle resmi tarihten uzak çalışmalar, gerçeğe ulaşmada önemli kaynak teşkil etmektedir.

Yaşanılan bir bölgenin yaşam biçimi, örf-adetleri, gelenek ve görenekleri, geçim kaynakları, nüfusu vb. veriler, aslında özelde bölge insanının, genelde ise Kıbrıs Kültürünün içeriği açısından önemli bulgulardır.
Monografik çalışma dediğimizi; bir yerleşim yeri özelindeki en detaylı çalışma biçimi, bahsettiğim genel sosyo-kültürel açıdan da önem arzetmekltedir.

Bu tip çalışmalar, yani monografik çalışmalar çok fazla olmasa da günümüzde, özellikle Kıbrıslı Türklerin yaşam bölgelerinden bazıları kaleme alınmış. İlk aklıma gelen “Kufez”, “Lefkara” gibi bölgelerin monografik çalışmalarının kitap bazında yayınlandıklarıdır. Mutlaka bunlara eklenecek bazı monografik çalışmalar da vardır.

Sn.Esat Mustafa’nın kaleme aldığı “Yağmuralan(Vroişa) kitabı da, bugün köy sakinlerinin Kıbrıs Cunhuriyeti ile hukuksal mücadele verdikleri bir yerleşim yerimizdi. 1964 yılında terk edilmek zorunda kalınan köy bugün Esat beyin anlatımıyla; tam manasıyla haritadan silinilmesi için Kıbrıs Cumhuriyeti tarafından sistematik bir şekilde çalışma yapıldığı şeklindedir.

Yağmuralan köyüyle ilgili haberleri, köy sakinlerinin verdiği mücadeleyi basından da izlemişizdir. Fakat elimizdeki bu kitap; Yağmuralan’ın hukuksal mücadelesinden çok daha fazlasını vermektedir.
Daha önce bu köşemizden sizlerle; köy isimlerimizin keyfi bir şekilde değiştirildiğini, bunu yaparken de “Rumca isim” diye yola çıkanların aslında, Lüzinyan-Venedik döneminden kalan ve Osmanlı’nın bile değiştirmediği “kültürel varlık” taşıyan isimlerin ortadan kaldırılmaya çalışıldığını belirtmiş örnekler vermiştik, söz konusu isimlerin nereden kaynaklandığını göstererek.

Yağmuralan’da da aynı şeyler var. Kitabı okuduğum zaman, Vroişa’nın; sadece yok edilmiş bir Türk köyü olmaktan öte, çok önemli kültürel bir geçmişi, mirası olduğunu öğrendim. Gün geçtikçe bazı orijinal isimlerin zaman aşımında dildeki değişikliklerini görmekteyiz. Vroişa’nın da; Frodisia, Afrodisia,Trodisi şeklinde kayıtlara geçtiğini Esat beyden öğreniyoruz.

İsim üzerine kısa bir araştırma yaptığımda ise, 1460’lı yıllarda Napoli Krallığının egemen olduğu ve Arnavutluk topraklarında yer alan Voissa isimli bir yerleşim yerinin bulunduğunu ve , 1. Beyazıt’ın ise 1385’de burayı aldığını görüyoruz. Kıbrıslı Türklerde “Arnavut” ırkının yerleşimlerinin olduğunu hatta Dillirga bölgesine, sn.Hamit Vurana’nın “Kuzey Batı Dillirga” isimli kitabında da okuduğum kadarıyla daha bir yoğun yerleşim bölgesi olduğunu gördük. Limasol’da da “Arnavut” mahallesi var mesela.

Belki de Voissa’dan gelenler, Vroişa denilen bu bölgenin sakinleri de olabilir. Benimkisi bir varsayım sadece.
Kitaba geri dönersek; Esat bey, “Köy içindeki ve çevresindeki bölgelere verilen ve köy haritasında kaydedilen isimler” başlıklı yazısında örneğin şöyle diyor: “Ğruppa” sözcüğünün Latince’den alınarak Venedikliler tarafından Kıbrıs’a getirildiğini... “Grupa”’nın, İtalya’nın Güneyinde “Aprigliano” kasabası belediyesine bağlı “Kosenza” eyaletinin “Kalabria” bölgesinde bulunan bir köydür.”

Bu türden birçok değerli örnek yanında köyün nüfus, mal cetvelinin dökümü ve bunun gibi birçok detayı bizlerle paylaşan sn.Esat Mustafa’nın söz konusu yayınının, Vroişa(Yağmuralan) Derneği’nin yayını olduğunu da belirtmekte yarar var.