Bir insana “deli” demenin kaç geçerli sebebi vardır? Bir insanı “deli” diye damgalamak son derece kolay. Aslında bugün psikolojik rahatsızlıklar da tabu olmaktan çıktı. İnsanlar ihtiyaç duydukları zaman Psikoloğa gidiyor ve bu çok da sıra dışı bir şey değil. Fakat eskiden, isminizin önüne “deli” sıfatı koyarlar, sizi içine kapanık, yalnız bir insan olmaya iterlerdi.

Maritsa’yı düşündüğüm zaman, aklımdan hep bunlar geçer. İnsanları, isimlerinin önlerine sıfat koyarak anmak hiç hoşuma gitmez. Ancak, işin aslı, köylüleri Maritsa’ya “deli Maritsa” derlerdi. Bu lakabı onlar takmıştı. Neyse ki, öğrendiğim kadarıyla kendisi paranoyadan kurtulmuş. Tabi yeni bir isim de almış… 

Maritsa’nın varlığından 2003 Mart ayında, sınır kapılarının açılmasından kısa bir süre önce haberdar oldum.  Çocukluğumdan beri, Beş Parmak Dağları’ndan sonra bir şey olup olmadığını düşünüyor, merak ediyordum. Baba evimde pencereden dışarı baktığım zaman, ufukta görebildiğim son nokta Beş Parmaklar idi. Çocukluğumdan beri, Beş Parmak Dağları’ndan sonra bir şey olup olmadığını düşünüyor, merak ediyordum. Baba evimde pencereden dışarı baktığım zaman, ufukta görebildiğim son nokta Beş Parmaklar idi. Daha sonra Kuzey’de neredeyse her yere gitmiş, merakımı gidermiştim.

Kuzeydoğuda küçücük bir köy ciddi şekilde ilgimi çekmişti. Kalbime girmişti.  Yazarlığımda bana ilham kaynağı da olmuştu. Bu köye, bir Yunan televizyon kanalı hesabına hazırlanan belgesel çerçevesinde gitmiştim. Aslen bu köyden olan yakın bir arkadaşım da vardı.
Bir gün, geri dönmek için barikatı geçmeden önce o günlerde gündemin baş aktörlerinden olan birinin ofisine uğradım. Köyün ne kadar güzel olduğunu anlatınca, bana kendisinin de oradan olduğunu söyledi. Bunu bilmiyordum. Bana, o köyde az sayıda Kıbrıslı Türk yaşadığını ama 63 olayları nedeniyle köyü terk etmek zorunda kaldıklarını söyledi. Kendisi köyü terk ettiği zaman yaşı çok küçüktü.
Bana 1960 öncesinde, bir Kıbrıslı Rum kadının, ailesinin tanıdığı bir Kıbrıslı Türk’le evlendiğini söyledi. Kadına Fatma diyorlardı. Ancak kadının Yunanca adını bilmiyordu.
Bütün ayrıntıları not aldım ve bahsettiğim köyden olan arkadaşıma sormaya karar verdim. Üzerinden kaç gün geçtiğini hatırlamıyorum. Kendisine köyle ilgili yaşadıklarımı, bildiklerimi ve Kıbrıslı Türk’le evlenen kadının hikâyesini nasıl aktardım, onu da hatırlamıyorum. Bir şeyi ise hiç unutmuyorum. Kadının öyküsünü ve hakkında öğrendiklerimi anlattığım zaman bana anında: 
“Sen deli Maritsa’dan bahsediyorsun” demişti.
“Ne demek istiyorsun? Fatma’nın kim olduğunu anladın mı? Onu tanıyor musun?” diye sormuştum.
“Evet” dedi, “yanlışım yoksa uzaktan akrabalığımız da var”.
“Peki, adının önündeki ‘deli’ sıfatı niye?” diye sordum.
“Bir Kıbrıslı Türk’le evlenmişti. Herhalde ondan. Başka bir sebep hatırlamıyorum” diye cevap verdi.
“Bu kadına sonra ne oldu”, diye sordum. Sustu.
Son sorunun cevabı yoktu. Nereden bilecekti ki. Köyünde bütün bunlar olup biterken kendisi de küçük bir çocuktu. Ancak, o dönemin sıfatlarındaki ahlaki gevşeklik dikkat çekiciydi. Bir toplum, insanı gönlünün tercihi için bile olsa, belirli kalıpların dışına çıktığı zaman “deli” diye damgalayabiliyordu.
Bütün bu anlattıklarım gerçekten sosyolojik bir analiz gerektiriyor. Kadının yaşam öyküsünde garipsenecek ne var ki? Günümüzde değilse de, en azından 1990’ların sonlarına kadar, basmakalıp ayarlamalar insanların aşkına dahi müdahale ediyordu.  O zamanlar, büyüklerden aldığım tavsiyeler şunlardı: “İyi bir Kıbrıslı bul”. Tabi “Kıbrıslı” dedikleri Kıbrıslı Rum’du. O dönemler Kıbrıslı Türk bulmak zordu. Daha sonra “aile kur ve çocuk yap. Yunanca konuşsunlar. Toplum seni damgalamasın”.
Buna kendi içine kapalı ayarlamaları olan, aile-merkezci bir “Cyprus dream” (Kıbrıs Rüyası) diyebiliriz.

1-)İlla ki evleneceksin.

2-) Birinci tercihin illa ki Kıbrıslı Rum olacak. Hadi olmadı diyelim. En kötü ihtimalle anadili Yunanca olan birisi olacak.
3-) Çocuk yapacaksın.

Maritsa’nın daha 1960’lı yılların biraz öncesinde nasıl bir devrim gerçekleştirdiğini düşünün!
Bu gerçekten merak uyandırıcı bir hikâye…
Bu kadın mutlu olabildi mi? Yaşıyor mu? Hayattaysa mutlaka yaşı ilerlemiştir. Belki çocukları, torunları da olmuştur. Acaba onlar annelerinin, ya da nenelerinin Kıbrıslı Rum olduğunu biliyorlar mı?  
Ne olursa olsun, yukarıdaki sorulardan hiç biri cevaplanamaz. Çünkü Maritsa’ya ne olduğu bilinmiyor. Kimliğini korumak için, ismini yazımın hem Türkçesinde hem de Yunancasında değiştirdim. Geldiği köyün hangisi olduğunu da belli etmedim.
Ancak, öğrendiğimden beri kendisini sıklıkla düşünüyorum. Ve bu “devrimin” bir anlam kazandığını umuyorum. Umarım ki, Türkçe adının önüne de “deli” konmuyordur. Kendisi 1963’ten sonra her ne yaşamış olursa olsun… 

Yunanca’dan çeviri: Şevki Kıralp

***

Η «πελλο»-Μαρίτσα

Για πόσους λόγους αλήθεια, μπορεί να αποκαλείται ένας άνθρωπος τρελός; Είναι απίστευτο το πόσο εύκολα μπορεί να κολλήσει η ρετσινιά σε κάποιον.  Και καλά στις μέρες μας που το ταμπού της ψυχικής ασθένειας έχει καταρριφθεί, με τον ψυχολόγο στην ημερήσια διάταξη και τα ηρεμιστικά στο τσεπάκι ανά πάσα στιγμή έτοιμα για κατανάλωση. Παλαιότερα, το «πελλός» μπροστά από το όνομά σου, μπορεί να σε ‘στελνε και εσώκλειστο στο άσυλο.

Αυτές τις σκέψεις κάνω όταν σκέφτομαι τη Μαρίτσα. Δεν μ’ αρέσει καθόλου ο χαρακτηρισμός μπροστά από το όνομά της. Η αλήθεια όμως είναι ότι «πελλο-Μαρίτσα» την έλεγαν εν συγχορδία  οι χωριανοί της. Αυτοί της χάρισαν το επίθετο. Ευτυχώς όμως, εκείνη δραπέτευσε από την παράνοια. Πήρε και νέο όνομα όπως έμαθα.

Την ύπαρξή της την έμαθα λίγες μέρες μετά την διάνοιξη των οδοφραγμάτων, τον Μάρτιο του 2003. Αφού είχα ήδη οργώσει το βόρειο τμήμα της Κύπρου, λύνοντας και την παιδική μου απορία αν υπάρχει οτιδήποτε μετά τον Πενταδάχτυλο, που ήταν το τελευταίο πράγμα που μπορούσα να δω στον ορίζοντα από τον βορρά βλέποντας από το παράθυρο του πατρικού μου.

Ένα μικρό χωριουδάκι βορειοανατολικά, μου έκανε τεράστια εντύπωση. Μπήκε στην καρδιά μου. Με συγκίνησε η γραφικότητά του. Στο χωριό αυτό, είχα πάει στο πλαίσιο ντοκιμαντέρ για λογαριασμό ελληνικού τηλεοπτικού σταθμού. Από εκεί ήξερα ότι κατάγεται και ένας αγαπημένος μου φίλος.

Την ίδια μέρα και πριν περάσω ξανά το οδόφραγμα για την επιστροφή, κάνω στάση στο γραφείο ενός εκ των τότε πρωταγωνιστών της επικαιρότητας. Περιγράφω την ομορφιά του τοπίου για να ενημερωθώ με έκπληξη ότι και εκείνος καταγόταν από αυτό το  χωριό. Ήταν όπως μου είπε λιγότεροι οι Τουρκοκύπριοι και είχαν εξαναγκαστεί να φύγουν το ’63 όταν ο ίδιος ήταν ακόμη πολύ μικρός.

Μάλιστα, με πληροφόρησε πως μια Ελληνοκύπρια, πριν το ’60, είχε παντρευτεί έναν Τουρκοκύπριο γνωστό της οικογένειάς του, τον οποίο ακολούθησε μετά το 1963. Φατμά την έλεγαν, αλλά δεν ήξερε πώς ήταν το όνομά της στα ελληνικά.

Κράτησα όλες τις λεπτομέρειες έτσι ώστε να τις μεταφέρω στον φίλο μου. Δεν θυμάμαι πόσες μέρες πέρασαν, ούτε ακριβώς πώς του μετέφερα την όλη εμπειρία με το χωριό του, αλλά και τα όσα έμαθα για τη συγχωριανή του. Αυτό που θυμάμαι έντονα, είναι πως κατάλαβε αμέσως.
-«Η πελλο-Μαρίτσα»  μου λέει
- «Τι εννοείς; Κατάλαβες ποια είναι η Φατμά; Την ξέρεις;»
- «Ναι, νομίζω ότι πρέπει να φτάνουμε και μακρινοί συγγενείς»
- «Και γιατί ήταν «πελλή»;
- «Μάλλον επειδή παντρεύτηκε έναν Τουρκοκύπριο. Δεν θυμάμαι να υπήρχε άλλος λόγος»
- «Τι απέγινε αυτή η γυναίκα»;
- … (σιωπή)

Δεν υπήρξε απάντηση στο τελευταίο ερώτημα. Πού να ξέρει κι αυτός. Μικρό παιδί ήταν όταν όλα αυτά συνέβαιναν στο χωριό του. Μου κάνει εντύπωση. Από όλα τα επίθετα που συνοδεύουν τα «χαλαρά ήθη» και μπορούσαν  τότε να χαρακτηρίζουν μια γυναίκα με ερωτικές επιλογές που ξέφευγαν των πλαισίων που έθετε η κοινωνία, της κόλλησε το  «πελλή».

Χρήζει κοινωνιολογικής ανάλυσης, αν και εδώ που τα λέμε δεν θα ΄πρεπε να με παραξενεύει. Εδώ, τα στεγανά και τα όρια στον έρωτα έμπαιναν τουλάχιστον μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’90, αν όχι και μέχρι σήμερα. Τουλάχιστον τότε (που ήμουν εγώ σε φάση ενηλικίωσης) η συμβουλή των μεγαλυτέρων ήταν: «Να βρεις ένα καλό Κυπραίο (εννοείται Ελληνοκύπριο. Δύσκολα άλλωστε έβρισκες τότε Τουρκοκύπριο). Να κάνεις οικογένεια και παιδιά. Να μιλούν ελληνικά, να μην σε στιγματίζει η κοινωνία».

Δηλαδή μεθερμηνεύοντας το “Cyprus dream” της κλειστής, οικογενειοκρατικής κοινωνίας:
Πρώτον: Έπρεπε οπωσδήποτε να παντρευτείς.
Δεύτερον: Να παντρευτείς Ελληνοκύπριο ή αν μη τι άλλο, κάποιον που η μητρική του γλώσσα να είναι τα Ελληνικά.
Τρίτον: Να κάνεις και παιδιά.

Σκεφτείτε δηλαδή τι επανάσταση έκανε η Μαρίτσα, αρχές τις δεκαετίας του ’60 ή και λίγο νωρίτερα! Το «πελλή» ήταν μάλλον και λίγο…
Είναι άξιο απορίας . Αξιώθηκε να ευτυχίσει αυτή η γυναίκα; Ζει; Αν ζει, θα είναι σίγουρα μεγάλη σε ηλικία. Ίσως να έχει απογόνους. Αυτοί ξέρουν ότι η μητέρα τους, ή η γιαγιά τους είναι Ελληνοκύπρια;

Σε κάθε περίπτωση και επειδή κανένα από τα παραπάνω ερωτήματα δεν απαντώνται, αφού είναι άγνωστο το τι απέγινε η Μαρίτσα, για να προστατευτεί η ταυτότητά της, έχω αλλάξει για τον σκοπό της συγγραφής αυτού του άρθρου και το Ελληνικό και το Τούρκικο όνομά της, ενώ απέφυγα να φωτογραφήσω και το χωριό στο οποίο κατοικούσε.

Επειδή όμως την σκέφτομαι από τότε συχνά, ελπίζω να είχε μια καλή ζωή. Ελπίζω η «επανάστασή» της να είχε νόημα. Και ελπίζω το «πελλή» να μην συνόδευε και το τουρκικό της όνομα, όπου και αν πήγε μετά το ’63, ό,τι κι αν απέγινε.