Ümit Süleyman Onan'la, Tassos Papadopulos görüşme masasında…

1964'den sonraki çatışmaları, toplumun yaşadıklarını ve kaybolan insanları genellikle gözü yaşlarla dolup, boşalarak anlattı yılların hukukçusu…

1964 başlarında İngiliz Yüksek Komiserliği başkanlığında kurulan İrtibat Komisyonu'nda (Liason Committe) Birleşmiş Milletlerden önceki İngiliz Birliklerinin oluşturduğu Barış Gücü komutanı (General Young), Türk temsilci (Ümit Süleyman Onan), Rum temsilci (Lellos Dimitriadis), T.C Büyükelçisi veya Müsteşarı, Yunan Büyükelçisi veya Müsteşarı, Türk Alayı komutanı, Yunan Alayı komutanı yer alıyordu. Bu toplantılarda nerede hangi çatışmaların olduğu, ulaşılamayan bölgelere yardım götürülmesi ve kaybolan insanlar konuşulurdu. Kıbrıs'ta ilk defa 1964'den itibaren insanlar kaybolmaya başladı. Mart 1964'den itibaren de Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin aldığı bir kararla adaya iki toplum arasındaki çatışmaları önlemek ve kalıcı bir çözüm bulmak amacıyla Birleşmiş Milletler geldi. Birleşmiş Milletler gelmeden önce ABD Dışişleri Bakan yardımcısı George Ball adaya geldi ve NATO askerinin gelmesi için taraflarla görüşmeler yaptı. Ancak Rum'lar bu teklife sıcak bakmadı. İngilizler başkanlığı, Birleşmiş Milletlere bıraktı. Altı yıl boyunca çok yoğun bir şekilde devam eden çatışmalar nedeniyle; merkez Lefkoşa'da olacak şekilde, irtibat temsilcileri, helikopterlerle adanın her yerine ulaşıp, sivil yönden halka yardımcı olmaya çalışıyorlardı. Toplum kendini mecburen içinde bulduğu bir yokluk, bir iletişimsizlik ve bir çaresizlik girdabındaydı.

Kayıp insanların sayısı arttıkça bu konuda daha uzman bir grup olan Kızılhaç'tan yardım istendi. Buraya daha tecrübeli personel gönderildi. İnsanlar bir yerden bir yere gidemiyor, yola çıkan Mağusa kaymakam yardımcısı Sahap Şemiler, köyüne gitmek isteyen kasap Hasan Skordo, Barclays Bankası Müdürü Veli Bey ve daha niceleri bazen yolda bazen de polis sorgulanması vesilesiyle alınıyor ve bir daha da o kişiden haber alınamıyordu. Bunun üzerine nihayet “Kayıp şahıslar komitesi” kurulur.

O günlerde yaşanan ilginç bir olay da şu idi. Kayıplarını almak için çağrılan ama arabadan hiçbir yakını çıkmayan kayıp şahıs ailelerine, İngiliz Yüksek Komiserliği para vermek ister. Yokluk içinde kıvranan bu insanların Komiserin yüzüne paraları fırlatan o onurlu kadınları ve kayıp ailelerini anlatırken Ümit bey gözyaşlarına boğuluyor.

Gelen yabancı diplomatlar; Amerikan Dışişleri Bakan Yardımcısı George Ball gibi “Burası Makarios'un salhanesi mi?” dese de, tecrübeli Yunan Büyükelçisi çaresiz “Size nasıl yardım edelim?” diye sorsa da, insanlar kaybolmaya devam etti. Bugün, o günlerde kayıp olan, canlı ya da ölü hiçbir izine rastlanamayan 700 kayıp insandan bahsedilir. O günlerde gerek yabancı diplomatlar, gerekse Kayıp Şahıslar Komitesinin bütün uğraşlarına rağmen tek bir kayıp bile bulunmadı.

Kıbrıslı Türkler 1964'de Geçici Komiteyi, 1968'de Genel Komite'yi kurdular. Bu yönetimde Cemaat Meclisi üyeleri ve Temsilciler Meclisi Türk üyeleri Yüksek Mahkeme Başkanı Zekâ Bey görev yapardı.

Ve nihayet 39 yıllık maraton başlıyor...

Toplumlararası görüşmeler 1968 yılının Haziran ayında Beyrut'ta başladı, bir hafta sonra da Lefkoşa'ya taşındı. Türk tarafı adına, 4 yıllık sürgün hayatının ardından Nisan 1968'de adaya dönen 'Cemaat Meclisi Başkanı' Rauf Denktaş masadaydı. Rum tarafı adına görüşmelere katılan isim ise 'Temsilciler Meclisi Başkanı'ı sıfatıyle Glafkos Klerides'di. 1968 yılında Kıbrıs'ta yapılan görüşmeler, bazen Klerides'in bazen de Denktaş'ın evinde gerçekleşiyordu. Yasama, yürütme, güvenlik ve idari konularla ilgili görüş alışverişi şeklinde geçen toplantılar, 20 Eylül 1971'de son buldu…

8 Haziran 1972'de başlayan beşli görüşmeler, çeşitli dönemlerde 2 Nisan 1974'e kadar sürdü. Bu tarihte, Başbakan Bülent Ecevit'in 'Kıbrıs için en iyi çözüm yolu federasyondur' diye bir demeç vermesini eleştiren Klerides görüşmelerden çekildi. Böylece, toplam 6 yıl süren bu görüşmeler de hiçbir sonuç alınamadan sona erdi.

Bu arada neler olmadı ki bu küçücük, güzel adada. Kan oluk gibi aktı, sınırlar yeniden çizildi. İnsanlar evlerini ata yadigârı topraklarını terk etti. Yıllar boyu dedelerinin mezarını bile ziyaret edebilmekten yoksun kaldı.
Hepimizin çok iyi bildiği 15 Temmuz 1974'de Makarios'a darbe, 20 Temmuz birinci barış harekâtı, 14 Ağustos ikinci barış harekâtı…

Bunların hiçbirini anlatmayacağım bu yazı dizisinde, ben daha çok Sayın Onan'ın bizzat bulunduğu görüşmelerle ilgili izlenimlerini ve bir hukuk adamı, bir görüşmeci olarak yaşadığı tecrübelerini anlatmaya devam edeceğim…

Hepimizin bildiği gibi 15 Temmuz darbesinden sonra Makarios Kıbrıs'tan kaçtı ve Kıbrıs'a dönene kadar da Klerides başkanlığında Rum tarafında geçici bir hükümet kuruldu.

Görüşmeler tekrar nasıl başladı?

Ümit Süleyman Onan, kaldığımız yerden devam ediyor “İkinci Barış Harekatı'nın ardından, BM Genel Sekreteri Kurt Waldheim adaya geldi ve her iki tarafla da görüşmelere başladı. Denktaş'la Klerides'in Lefkoşa'da özellikle insani konuları görüşmek için, haftada bir kez bir araya gelmesi kararlaştırıldı. Bu toplantıların sonunda özellikle bazı kamplarda mahsur ve mağdur kalan insanlar -ki Leymosun Kampı bunların en bilinenidir- karşılıklı olarak serbest bırakıldı.

Makarios 74 Aralığında adaya döndü ve görevi Glafkos Klerides'ten devraldı. Böylece Klerides'in 5 aylık başkanlık süresi sona erdi.  Klerides, 'Rum yönetimi lideri' sıfatını tekrar elde etmek için 19 sene, (1993 yılına kadar) bekleyecekti.

Bütün bu gelişmelerin ardından Kıbrıslı Türkler 13 Şubat 1975'de Kıbrıs'ın kuzeyinde Kıbrıs Türk Federe Devleti'ni (KTFD) ilan etti.

Federe devletin ilanından sonra, BM Genel Sekreteri gözetiminde Nisan 1975'de Viyana'da toplumlararası görüşmeler yeniden başladı. Rum tarafını yine Klerides'in temsil ettiği Viyana Görüşmeleri'nde varılan en önemli sonuç 'Nüfus Mübadelesi Anlaşması' oldu. Bu anlaşmayla, Güney'de kalan Türkler Kuzey'e, Kuzey'de kalan Rumlar da Güney'e geçti.  Bu anlaşma sonucunda, Makarios'la Klerides anlaşmazlığa düştü ve Klerides görüşmecilikten çekildi…

Yarın devam edecek…