Christos Christofides
chrichrini@ymail.com
Çeviri: Çağdaş Polili

Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 10 Aralık 1948 tarihinde kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin 19. maddesi şöyledir: “Herkesin kanaat ve ifade özgürlüğüne hakkı vardır; bu hak, müdahale olmaksızın kanaat taşıma ve herhangi bir yoldan ve ülke sınırlarını gözetmeksizin bilgi ve fikirlere ulaşmaya çalışma, onları edinme ve yayma serbestliğini de kapsar.”

Bu özgürlüğe getirilen her türlü kısıtlama insan haklarının ciddi bir şekilde ihlal edildiğinin göstergesidir. Bunun yanında, kitle iletişim araçları özgürlüğünün baskı altına alınması demokrasiye derin bir saygı eksikliğinin göstergesidir. Elbette hiç kimsenin bu özgürlüğü ırkçı söylem veya nefret söylemini ifade etmek yönünde kullanmaya hakkı olmadığını belirtmeye gerek bile yoktur.

Gazeteci ve Basın-Sen Başkanı Ali Kişmir'in dört yıl önce sosyal medya hesabında yazdığı bir yazı nedeniyle yargılanması, bildirgenin belirtilen maddesinin açık bir ihlalidir. Gaile’nin bu sayısında başkalarının da bu meseleye değineceklerinin farkındayım, ancak şunu belirtmek istiyorum: Ali Kişmir'in davasının iki yılı aşkın bir süredir devam ediyor olması, Ali Kişmir için başlı başına yıpratıcı bir ceza anlamına gelmektedir. Ayrıca, bu durum kendisini sürekli endişe içinde tutmaktadır. Ama aynı zamanda tüm gazeteciler ve medya çalışanları açısından da sürekli bir tehdittir.

Ülkemizin güney kısmında de ifade özgürlüğü ve bilgi edinme hakkına yönelik baskılar söz konusudur. Sadece yakın geçmişten iki örnek vermekle yetineceğim: Kıbrıs Spor Yazarları Derneği (EAK), iki gazeteciyi, araştırmacı gazetecilikle kaleme aldıkları yazıları için ödüllendirmeye karar verdi. Bu yazılardan birinde, futbol sektöründeki usulsüzlük ve yanlış uygulamalara değinilmiş ve oklar Kıbrıs Futbol Federasyonu (KOP) başkan ve üyelerine yöneltilmişti. KOP liderliği, görülmemiş bir cüretle EAK’a baskı yaptı ve EAK buna boyun eğerek ödülü iptal etti! İkinci örnek ise Tarım Bakanı'nın bakanlık yetkililerine gazetecilere açıklama yapmalarını yasaklayan talimatlarıyla ilgilidir.

Ve ne yazık ki bu tür şeyler sadece Kıbrıs'ta değil, neredeyse her yerde yaşanmaktadır. Macaristan belki de Avrupa'da devlet müdahaleciliğinin had safhada olduğu en uç örnektir. Macar gazetecilere desteğin bir işareti olarak, Avrupa Gazeteciler Federasyonu (EFJ) bu yılki Genel Kurulunu Budapeşte'de gerçekleştirme kararı aldı. Sırbistan'da Enformasyon ve Telekomünikasyon Bakanı, gazetecileri ve medya kuruluşlarına genel greve katılım çağrısı yaptığı için Medya Özgürlüğü Koalisyonunu tehdit etti. Bakanın tehditlerine yanıt veren EFC Genel Sekreteri Ricardo Gutiérrez, diğer hususların yanı sıra, “Otoriter ve baskıcı rejimler ne olursa olsun, gazeteciler her zaman hakikatin ve özgürlüğün yanında olacaktır” dedi.

Ancak geleneksel olarak ifade özgürlüğü ve bilgi edinme hakkı açısından iyi uygulamalara sahip olduğu düşünülen ülkelerde bile endişe verici bir gerileme söz konusudur. Belçika'da Görsel-İşitsel Yüksek Konsey, bir şikâyet incelemesi sırasında Gazetecilik Etik Konseyinin prosedürlerine müdahale etmeye çalışmıştır. Fransa'da ise, 17 Ocak 2025 gibi yakın bir tarihte, mahkeme, Mısır'da yüzlerce Mısırlı sivilin keyfi olarak infaz edilmesini amaçlayan gizli bir Fransız askeri operasyonu olan “Sirli Operasyonunu” ortaya çıkaran bir araştırmayı yayınladığı için “ulusal savunma sırlarını ifşa etme ve korunan bir ajanın kimliğinin belirlenmesine yol açabilecek bilgileri ifşa etmekle” yargılanan gazeteci Ariane Lavrilleux'yu akladı. Ariane Lavrilleux'nun yargılanma durumu Ali Kişmir'in durumunu anımsatmaktadır. Lavrilleux, neredeyse iki yıl süren duruşmalara, sorgulamalara, soruşturmalara ve 39 saatlik gözaltı süresine maruz kalmıştır. Umalım ki tıpkı Ariane Lavrilleux’da adaletin yerini bulduğu gibi Ali Kişmir’de de adalet yerini bulsun.

Gazetecilerin ve medyanın ifade özgürlüğü ve bilgi edinme hakkı konusunda karşı karşıya kaldıkları müdahaleler devlet, kurum ve kuruluşların müdahaleleriyle sınırlı değildir. Aynı derecede önemli müdahaleler büyük sermaye ve çeşitli ekonomik çıkar grupları tarafından da yapılmaktadır. Tüm gezegeni etkisi altına alan ve medyayı önemli ölçüde daraltan ekonomik krizle birlikte bu müdahaleler giderek daha etkili hale gelmekte, gazetecileri ve medyayı otosansür uygulamaya ve yayınladıkları haberlerde kendi kendilerini kısıtlamaya zorlamaktadır.

İfade özgürlüğü ve bilgi edinme hakkını engelleyen üçüncü bir unsur ise doğrudan medya sahipleri ve yönetimleridir. Ya devlet, kurum ve kuruluşların müdahalesi ya ekonomik çıkarların engellemesi ya da sadece bazı gazetecilerin görüşlerinin kendi siyasi görüşleriyle çelişmesi nedeniyle ifade özgürlüğü ve bilgi edinme hakkı engelleniyor. Üç yıl önce bir yayın yönetmeni, bir köşe yazısı nedeniyle çalıştığı Kıbrıs Rum gazetesinin sahipleri tarafından istifaya zorlanmıştı. Çok yakın bir tarihte, 26 Ocak 2025'te, kamu kurumu olan Yunan Radyo Televizyon Yayın Kurumu (ERT) yönetimi, Tembi’deki tren kazasında adaletin yerini bulmamasına yönelik düzenlenen kitlesel protesto etkinliklerini mümkün olan en düşük seviyeye indirmeye zorladığında ve bu durum kamuoyunda büyük bir tepkiye yol açtığında, ERT çalışanları sendikası, yönetimin eylemini kınayan ve kendilerini bu uygulamalardan ayıran bir bildiri yayınladı.

Böylesi müdahale riskleri, medyanın büyük şirketler tarafından ele geçirilmesi ve birkaç elde toplanmasıyla ya da siyasi veya parti çıkarlarına hizmet etmek isteyen bireyler tarafından ele geçirilmesiyle artmaktadır.

Ancak ifade özgürlüğü ve bilgi edinme hakkının en büyük darbeyi aldığı yer Gazze'deki soykırım sırasında oldu. Büyük Batı medyasının uyguladığı karartma ve dezenformasyon, dünya genelinde ifade özgürlüğü konusunda eşi benzeri görülmemiş bir krize yol açmıştır. Birleşmiş Milletler'in (BM) Fikir ve İfade Özgürlüğü Özel Raportörü Irene Khan’ın açıklaması krizin boyutlarını gözler önüne sermektedir: "Daha önce hiçbir ihtilafta Gazze'deki savaş kadar ifade özgürlüğü kısıtlanmamıştır. Devletler ve özel aktörler yasa dışı, ayrımcı ve orantısız bir şekilde bu bağlamda ifade özgürlüğünü kısıtlıyorlar.” Rapor, Gazze'de gazetecilerin öldürülmesi, dünyanın dört bir yanındaki gösterilerin bastırılması ve gazetecilerin, sanatçıların, akademisyenlerin, aktivistlerin ve diğerlerinin susturulması ve zulme uğraması da dahil olmak üzere soykırımdan kaynaklanan ifade özgürlüğü ihlallerine yönelik ciddi kısıtlamaları belgeliyor.

Donald Trump, Beyaz Saray'a dönüp gazetecilere ve medyaya yönelik sayısız tehdidi dile getirip hayata geçirirken, gazetecilik için geleceğin ne getireceği merak ediliyor. Trump, siyasi misilleme amacıyla TV kanallarının yayın lisanslarının iptali için en az 15 ayrı çağrı yaptı, kendisini eleştiren medya kuruluşlarını soruşturmakla tehdit etti, kampanyası sırasında gazetecilere yüzlerce kez hakaret etti ve tehditler savurdu, gazetecilik karşıtı teknoloji kralı Elon Musk ile ittifak kurdu, hoşuna gitmeyen haberler nedeniyle çok sayıda medya kuruluşuna dava açtı.

Demokratik bir toplumda gazetecilerin rolü, iktidardakilerden hesap sormak ve kritik öneme haiz konularda kamuoyunu bilgilendirmektir. Gazetecilerin sindirilmesi, güvenliklerini ve özgürce çalışma haklarını tehlikeye attığı gibi, herkesin bilgi ve hakikate ulaşma hakkını da tehlikeye atmaktadır. Basın özgürlüğü bir ayrıcalık değil, demokrasinin temelidir. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinin kabulünden neredeyse 80 yıl sonra, hala bu bildirgeyi korumak için mücadele ediyoruz.

Yazının orijinali aşağıda sunulmuştur:

Η ελευθερία έκφρασης υπό διωγμόν

Το Άρθρο 19 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών στις 10 Δεκεμβρίου του 1948, αναφέρει: «Κάθε άτομο έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης. Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει το να εκφράζει τις απόψεις του χωρίς να υφίσταται δυσμενείς συνέπειες καθώς και το να αναζητά, να παίρνει και να διαδίδει πληροφορίες και ιδέες, με οποιοδήποτε μέσο έκφρασης και οπουδήποτε στον κόσμο.»

Τυχόν περιορισμοί σ’ αυτή την ελευθερία αποτελούν συμπτώματα σοβαρής κατάχρησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενώ η καταπίεση της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης δείχνει βαθιά έλλειψη σεβασμού προς τη δημοκρατία. Εννοείται, βέβαια, ότι κανείς δεν δικαιούται να επικαλεστεί  αυτή την ελευθερία για να εκφράσει ρατσιστικό λόγο ή ρητορική μίσους.

Η δίωξη του δημοσιογράφου και προέδρου της συντεχνίας εργαζομένων Τύπου Basin-Sen, Αλί Κισμίρ, για ένα άρθρο γνώμης που έγραψε πριν 4 χρόνια, είναι κατάφωρη παραβίαση της πιο πάνω διακήρυξης. Αντιλαμβάνομαι ότι για τη συγκεκριμένη υπόθεση θα αναφερθούν άλλοι στην παρούσα έκδοση, θέλω όμως να πω το εξής: Το γεγονός ότι η δίκη του Αλί Κισμίρ συνεχίζεται πέραν των δύο χρόνων, αποτελεί από μόνο του μια εξοντωτική τιμωρία για τον ίδιο, κρατώντας τον σε συνεχή ανησυχία. Αποτελεί όμως και διαρκή απειλή για το σύνολο των δημοσιογράφων και των μέσων ενημέρωσης.

Φαινόμενα καταστολής της ελευθερίας έκφρασης και του δικαιώματος πληροφόρησης παρατηρούνται και στο νότιο μέρος της πατρίδας μας. Να αναφέρω μόνο δυο πρόσφατα παραδείγματα: Η Ένωση Αθλητικογράφων Κύπρου (ΕΑΚ) αποφάσισε να βραβεύσει δύο δημοσιογράφους για άρθρα ερευνητικής δημοσιογραφίας. Το ένα έθιγε παρατυπίες και κακώς έχοντα στο χώρο του ποδοσφαίρου, αφήνοντας αιχμές στον πρόεδρο και μέλη της Κυπριακής Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου (ΚΟΠ).  Με πρωτοφανή θράσος, η ηγεσία της ΚΟΠ προέβει σε πιέσεις προς την ΕΑΚ, στις οποίες αυτή ενέδωσε και ακύρωσε τη βράβευση! Η δεύτερη περίπτωση αφορά σε οδηγίες της υπουργού Γεωργίας σε λειτουργούς του υπουργείου τους με τις οποίες τους απαγόρευε να προβαίνουν σε δηλώσεις στους δημοσιογράφους.

Και σίγουρα, δυστυχώς, αυτά δεν συμβαίνουν μόνο στην Κύπρο, αλλά σχεδόν παντού. Η Ουγγαρία είναι ίσως το πιο ακραίο παράδειγμα στην Ευρώπη, όπου ο κρατικός παρεμβατισμός είναι εξοντωτικός. Ως ένδειξη υποστήριξης των Ούγγρων δημοσιογράφων, η Ευρωπαïκή Ομοσπονδία Δημοσιογράφων (ΕΟΔ) αποφάσισε να πραγματοποιήσει τη φετινή της Σύνοδο στη Βουδαπέστη. Στη Σερβία, ο υπουργός Πληροφοριών και Τηλεπικοινωνιών απείλησε τον Συνασπισμό για την Ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης, επειδή κάλεσε τους δημοσιογράφους και τα μέσα ενημέρωσης να συμμετέχουν σε παναπεργία. Απαντώντας στις απειλές του υπουργού, ο γενικός γραμματέας της ΕΟΔ, Ricardo Gutiérrez, ανάφερε μεταξύ άλλων: «Οι δημοσιογράφοι θα είναι πάντα στο πλευρό της αλήθειας και της ελευθερίας, ανεξάρτητα από αυταρχικά και κατασταλτικά καθεστώτα.»

Αλλά και σε χώρες που παραδοσιακά εθεωρείτο ότι υπήρχαν καλές πρακτικές ως προς την ελευθερία έκφρασης και το δικαίωμα στην πληροφόρηση, παρατηρείται μια ανησυχητική υποτροπή. Στο Βέλγιο, το Ανώτατο Οπτικοακουστικό Συμβούλιο προσπάθησε να παρέμβει στις διαδικασίες του Συμβουλίου Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας σε εξέταση παραπόνου. Στη δε Γαλλία, μόλις στις 17 Ιανουαρίου του 2025, δικαστήριο απάλλαξε από κάθε κατηγορία τη δημοσιογράφο Ariane Lavrilleux, η οποία κατηγορείτο «για παραβίαση μυστικών εθνικής άμυνας και αποκάλυψη πληροφοριών που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στην ταυτοποίηση ενός προστατευόμενου πράκτορα», εξαιτίας δημοσίευσης μιας έρευνάς της, που αποκάλυπτε μια μυστική γαλλική στρατιωτική επιχείρηση στην Αίγυπτο, την «Επιχείρηση Sirli», με στόχο την αυθαίρετη εκτέλεση εκατοντάδων Αιγυπτίων πολιτών. Η περίπτωση της Ariane Lavrilleux θυμίζει κάπως την περίπτωση του Αλί Κισμίρ, αφού κι αυτή ταλαιπωρήθηκε για δύο σχεδόν χρόνια με δίκες, ανακρίσεις, έρευνες και κράτηση για 39 ώρες. Ας ελπίσουμε ότι όπως δικαιώθηκε η Ariane Lavrilleux να δικαιωθεί και ο Αλί Κισμίρ.

Οι κρατικές, θεσμικές και πολιτειακές παρεμβάσεις δεν είναι οι μόνες που αντιμετωπίζουν οι δημοσιογράφοι και τα μέσα ενημέρωσης ως προς την ελευθερία έκφρασης και το δικαίωμα στην πληροφόρηση. Εξίσου σημαντικές παρεμβάσεις γίνονται από το μεγάλο κεφάλαιο και τα διάφορα οικονομικά συμφέροντα. Και με τη συνεχιζόμενη οικονομική κρίση που μαστίζει ολόκληρο τον πλανήτη, η οποία συρρίκνωσε σημαντικά τα μέσα ενημέρωσης, οι παρεμβάσεις αυτές γίνονται ολοένα και πιο αποτελεσματικές, αναγκάζοντας  τους δημοσιογράφους και τα μέσα ενημέρωσης να προβαίνουν σε αυτολογοκρισία και αυτοπεριορισμό στο τι θα δημοσιοποιήσουν.

Ένας τρίτος παράγοντας που εμποδίζει την ελευθερία έκφρασης και το δικαίωμα στην πληροφόρηση, είναι ιδιοκτήτες και διοικήσεις των ίδιων των μέσων ενημέρωσης, είτε μετά από κρατικές, θεσμικές και πολιτειακές παρεμβάσεις, είτε μετά από παρεμβάσεις οικονομικών συμφερόντων, είτε απλά επειδή κάποιες απόψεις δημοσιογράφων έρχονται σε αντίθεση με τα πολιτικά πιστεύω τους. Πριν τρία χρόνια, διευθυντής Σύνταξης εξαναγκάστηκε σε παραίτηση από τους ιδιοκτήτες της ελληνοκυπριακής εφημερίδας όπου εργαζόταν, εξαιτίας ενός άρθρου γνώμης. Πολύ πρόσφατα, μόλις στις 26 Ιανουαρίου 2025, όταν η διοίκηση της δημόσιας Ελληνικής Ραδιοτηλεόρασης (ΕΡΤ), επέβαλε την όσο το δυνατόν ακραία υποβάθμιση των ογκωδών εκδηλώσεων διαμαρτυρίας για τη μη απόδωση δικαιοσύνης για τη σύγκρουση τρένων στα Τέμπη, προκαλώντας την έντονη αντίδραση του κόσμου, η συντεχνία των εργαζομένων στην ΕΡΤ εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία καταδίκασε την ενέργεια της διοίκησης και διαχώρισε τη θέση τους από αυτές τις πρακτικές.

Ο κίνδυνος τέτοιων παρεμβάσεων αυξάνεται με την εξαγορά μέσων ενημέρωσης είτε από μεγάλες εταιρίες στον χώρο του Τύπου και την περαιτέρω συγκέντρωσή τους σε λίγα χέρια, είτε από άτομα που επιδιώκουν να εξυπηρετήσουν πολιτικά ή κομματικά συμφέροντα.

Εκεί όμως που η ελευθερία έκφρασης και το δικαίωμα στην πληροφόρηση δέχτηκαν το μεγαλύτερο πλήγμα, ήταν κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας στη Γάζα. Η συσκότιση και η παραπληροφόρηση που επέβαλαν τα μεγάλα δυτικά μέσα ενημέρωσης προκάλεσε μια άνευ προηγουμένου κρίση στο δικαίωμα ελευθερίας έκφρασης παγκόσμια. Η έκταση της κρίσης φαίνεται από τη δήλωση της ειδικής εισηγήτριας των Ηνωμένων Εθνών για την Ελευθερία Έκφρασης, Irene Khan: «Καμία σύγκρουση δεν έχει απειλήσει την ελευθερία της έκφρασης τον τελευταίο καιρό πέρα από τα σύνορά της, όπως ο πόλεμος στη Γάζα. Σπάνια έχουμε δει εκτεταμένα πρότυπα παράνομων, μεροληπτικών και δυσανάλογων περιορισμών από κράτη και ιδιωτικούς φορείς στην ελευθερία της έκφρασης». Στην έκθεσή της τεκμηριώνει σοβαρούς περιορισμούς στις παραβιάσεις της ελευθερίας της έκφρασης που προκύπτουν από τη γενοκτονία, συμπεριλαμβανομένης της δολοφονίας δημοσιογράφων στη Γάζα, της καταστολής διαδηλώσεων σε όλο τον κόσμο και της φίμωσης και δίωξης δημοσιογράφων, καλλιτεχνών, ακαδημαϊκών, ακτιβιστών κ.ά..

Καθώς ο Ντόναλντ Τραμπ επιστρέφει στον Λευκό Οίκο εκφράζοντας και εκτελώντας πολυάριθμες απειλές κατά δημοσιογράφων και μέσων ενημέρωσης, αναρωτιέται κανείς τι επιφυλάσσει το μέλλον για τη δημοσιογραφία. Ο Τραμπ εξέδωσε τουλάχιστον 15 ξεχωριστές εκκλήσεις για ανάκληση αδειών μετάδοσης τηλεοπτικών δικτύων ως πολιτικά αντίποινα, απείλησε να ερευνήσει τα μέσα ενημέρωσης που τον επικρίνουν, εξύβρισε και απείλησε εκατοντάδες φορές δημοσιογράφους κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του, συμμάχησε με τον μεγιστάνα της τεχνολογίας κατά της δημοσιογραφίας Elon Musk, μήνυσε πολλά μέσα ενημέρωσης για κάλυψη που δεν του άρεσε.

Ο ρόλος των δημοσιογράφων σε μια δημοκρατική κοινωνία είναι να ζητούν από αυτούς που βρίσκονται στην εξουσία να λογοδοτούν και να ενημερώνουν το κοινό για ζητήματα κρίσιμης σημασίας. Ο εκφοβισμός των δημοσιογράφων θέτει σε κίνδυνο την ασφάλειά τους και το δικαίωμά τους να εργάζονται ελεύθερα, καθώς και το δικαίωμα όλων στην ενημέρωση και την αλήθεια. Η ελευθερία του Τύπου δεν είναι προνόμιο, είναι το θεμέλιο της δημοκρατίας. 80 σχεδόν χρόνια μετά την υιοθέτηση της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αγωνιζόμαστε ακόμη για την τήρησή της.