Ulaş Gökçe

Bale dünyanın en güzel ama bir o kadar da derinlikli sanat dallarından birisi. Klasik bir tiyatro gösterisi için bir aktörler ve bir salon yeterlidir. Bir müzik konseri için müzisyenlere ve konser salonuna ihtiyaç vardır. Ancak bir bale gösterisi için hem aktör, hem sporcu, hem de müzik bilgisi çok iyi olan sanatçılara, devasa bir salona, büyük bir orkestraya ihtiyaç vardır. Bundan da anlaşılacağı gibi bale aktörlük sanatını müzikle, edebiyatla ve dansın en zoruyla birleştiren, bunun gibi binlerce ayrıntının yarattığı bir sanat dalı.

Bale dendi mi akla son yüz yıldır Rus Balesi geliyor. Hatta bu nedenle bu bale türüne Rus Balesi ismi veriliyor. Rus Balesi kökleri 17. yüzyılın üçüncü çeyreğine kadar ulaşıyor. Rusya’da ilk kez bir bale gösterisi 1675 yılında sahnelendi. Rusya’da çok önemli reformlar yapan, ilk kez üniversiteler, deniz filosu kuran, Sankt Petersburg şehrini inşa ettiren 1. Pyotr (Büyük Petro) zamanında şehirli ve batılı kültüre geçen aristokrasi için klasik dans bir tür sınıfsal gelenek haline gelir. 1738 yılında Fransız bale ustası Jean-Baptiste Lande, Petersburg’un meşhur Kışlık Sarayı’nda “İmparatoriçe Hazretlerinin Dans Okulu” adı altında ilk bale okulunu açar. Bale okulunun kurulmasıyla Sankt Petersburg’da bugün Rusya’nın Bolşoy ile birlikte iki önemli akademik bale tiyatrosundan biri olan Mariinskiy açılır. Lande’nin açtığı okul bugün Agrippina Vaganova Rus Bale Akademisi ismini taşıyor. 278 yaşındaki bu okul bugün dünyanın en eski bale akademileri arasında bulunuyor. Vaganova Akademisi eski olması yanında dünyanın en iyi bale okulu unvanına sahip. Ama bu tarihi okul ve genel olarak Rus Balesi çok katı kabul ve öğrenim şartlarıyla da ünlenmiş.

Vaganova Rus Bale Akademisi bale sanatının zorlu bir serüven olduğunu yapısıyla da ortaya koyuyor. Burası yetişkinlerin okuduğu bir okul değil, ilk, orta ve üniversite eğitimi verilen bir yer. Akademiye girmeye hak kazanan çocuk 7 yaşından 20 yaşlarına kadar bu okulda öğrenim görüyor. Bale eğitimi haftanın belli saatlerinde, birkaç saat yapılacak bir iş değil. Bu nedenle bu okul yatılı. Burada öğrenciler normal eğitimlerinin yanında bale eğitimi de görüyorlar.

BALEYE İLK ADIM

Dünyada bale, sanat dalları arasında oldukça saygın bir yere sahip. Çünkü bu sanat dalı sadece doğuştan gelen yaratıcılık, öğrenilen yetiler talep etmiyor. Bale bazen aşılması imkansız ağır fiziksel yüke maruz kalacak bir bedene sahip olmayı da gerektiriyor. Rusya’da bale en saygın meslekler arasında bulunuyor. 17. yüzyılda aristokrasinin “hobisi” olan bu sanat, 1917 yılında Bolşeviklerin iktidarı devralmasından SSCB’de de çok saygın konumunu korudu. Böylesi ayrıcalıklı bir yere sahip, dünyada ekol olmuş bir sanat dalına talep de, elbette yüksektir. Vaganova Akademisi, Rusya’daki diğer bale okulları yanında Bolşoy gibi, öğrencilerin başvurularında öncelikle baleye uygun, üstün fiziksel özellikler arar. Buna göre başvuranların bacak boyunun, boylarının %52’sine tekabül etmesi yanında kemiklerinin yapısı, göğüs kafesi, baş, kollar ve ellerin yapısı belli standartlara uymalıdır. Bu fiziksel şartlara uyan çocuklar detaylı sağlık raporlarıyla birlikte başvuruda bulunurlar. Okulun başvuranlar arasında kabul oranı bazen 20’de bir, bazen de 10’da bir, bazen de 100’de birdir. Bu ön seçmelerden sonra çocukları bekleyen birkaç aşamadan oluşan sınavlar var. Bu sınavlarda başvurucuların fiziksel özellikleri detaylı bir şekilde test ediliyor. Ardından fiziklerini kullanmaları, aktörlükleri, dans yetenekleri, tüm bunların bir bütününü oluşturan artistik duruşları inceleniyor. Bu seçmelerden 7 yaşındaki çocuklarda bale tecrübesi aranıyor. Yani elemelere katılan minik çocuklar baleyle uğraşmış ama en önemlisi fiziğini, duruşunu ve davranışını etkileyecek sporla uğraşmamış olmaları lazım. Jimnastik gibi alanlarda birkaç yıl dahi olsa uğraşan çocuklarda sportif reaksiyonlar, artistik duruştan uzak davranışlar oluşuyor. Yüksek bir sanat olarak bale sporu, sanatı bastıran bir alan olarak görüyor.

BALE OKULU’NDA YAŞAM

Bugün Vaganova Akademisi’nin rektörü olan, Bolşoy Balesi’nin eski solisti Nikolay Tsiskaridze çocuklar için okuldaki yaşamın başlangıcını şu sözlerle anlatıyor: “Henüz nereye geldiklerinin farkında değiller. (…) Burada 278 yıldır klasik bale eğitimi veriliyor. Bugüne kadar kimse daha iyisini yapamadı.”
Akademide müzik eğitimi yanında balo dansı (tarihsel-günlük), çiftli dans, modern dans, klasik dans, karakter dansı, koreografi, oyunculuk, anatomi, fizyoloji dersleri görüyorlar. Bu okulda hasta olmak, okuldan izinli ayrılmak büyük bir sorun. Çünkü dans eğitimi alınmayan her gün için iki katı fazla eğitim almak gerekiyor. Çünkü bale eğitimi sadece zihinsel bir yetkinlik değil aynı zamanda fiziksel değişimin istenen seviyeye gelmesini gerektiriyor. Bu nedenle bale sanatçıları çok küçük yaştan, yetişkinliğe kadar hiç durmadan kendilerini fiziksel olarak eğitmeleri, değiştirmeleri gerekiyor. Bu her gün eğitim, sürekli devam eden özel bir yemek alışkanlığı, bu acımasızca ağır şartlara ayak uydurmak için sağlam bir psikoloji anlamına geliyor.
Vaganova Akademisi’nde öğrenim görenler küçük yaşlardan itibaren Sankt Peterburg’un profesyonel bale tiyatrolarında ve eğitim tiyatrolarında sahneye çıkmaya başlıyorlar. Sahne alan çocuklar ve gençler oyun provaları nedeniyle daha yoğun bir yaşam tarzına geçiyorlar.

BALE SANATÇISININ YAŞAMI

Tüm dünya bale tiyatroları ve akademileri ağır rekabet ve çatışma ortamlarıyla ünlendiler. Çünkü yüz binler arasında seçilenler çok uzun yıllar süren eğitimin ardından solist bale sanatçısı olma düşüne sahipler. Zirveye çıkan bu yolda gözyaşları, dışlanma, hedef gösterilme var. Solist sadece oyundaki rolünde değil, hayatında da yalnızlaşır. Solistin veya sıradan bir sanatçının yaşamında aynı zamanda hataya da yer yoktur. Çünkü hata geride bekleyen binlerce insanın yerini alması demektir. Bale sanatçılarının fiziksel travmaları ise onların sanat yaşamlarını ya uzun süreliğine, ya da tümden sonlandırmalarına yol açıyor. Çünkü bale müziğin, edebiyatın, oyunculuğun olduğu kadar fiziksel yetilerin de gerekliliğidir. Fiziksel olarak herhangi bir rahatsızlığa sahip olan bale sanatçısı kariyerine son vermek zorundadır. Çünkü balenin sahne kısmında ancak çok güçlü bir fizik parmaklarının üzerinde kalabilir.

Akademi eğitiminin son döneminde başlayan profesyonel bale kariyeri sanatçılar için uzun sürmez. Rusya’da bale sanatçıları 38 yaşında emekli olma hakkına sahiptirler. Ancak sahnede 38 yaşına kadar kalmak oldukça zordur. Çünkü örneğin 18 yaşında profesyonel olarak baleyle uğraşan bir sanatçı ağır fiziksel, psikolojik tempoda 20 yıl geçirir. Böyle bir yaşamı ruhen ve fiziksel olarak insanın daha uzun süre kaldırması zordur. Rusya’da çalışma yasaları bale sanatçılarının mesleğini “zararlı meslekler” arasında değerlendirir. Yani nükleer santralde, denizaltında, metalürji fabrikasında çalışanla bale sanatçısı çalışma yasalarında aynı kategoridedir. Bale sanatçısı kadınlar genelde doğum yapmazlar veya doğum sonrası çok güçlükle sahneye geri dönerler. Çünkü doğumla ilişkili fiziksel değişimler bale sanatçıları için gerekli fiziksel standartların ihlaline yol açabilir veya uzun süre sahneden uzak kalan sanatçı geri dönmek için yeterince başarılı olmayabilir.
Erken emekli olan sanatçılar eğitimci, koreograf, yönetmen olarak balede alanında çalışmaya devam ederler. Ancak pek çok sanatçı klasik tiyatroya, sanatın diğer alanlarına da kayabilir.

Bale, sanat dalları içinde en pahalı, en fazla altyapı isteyen, en kalabalık yapılan, en uzun ve en erken yaşta başlayan eğitime, en kısa süren sanat yaşamına sahip bir alan. Ancak bugün Türkiye’den Almanya’ya, Rusya’dan ABD’ye bu sanata gönül vermiş binlerce insan yüzyıllardır süren geleneği yaşatmaya devam ediyorlar.