Hüseyin Çakal
Yrd. Doçent, Psikoloji
Keele University
Elif Lort Cinayeti: Neden Kimse Yardım Etmedi?
Olay çok boyutlu… Elif Lort 8 Mart Dünya Emekçi Kadınlar gününde geç sayılmayacak bir saatte sokak ortasında 8 bıçak darbesiyle katlediliyor. Olayın sosyal medyaya düşen görüntülerinde Elif’in çığlıkları net duyuluyor. Yine aynı görüntülerden anlıyoruz ki o sırada evlerinde veya sokakta hatırı sayılır bir sayıda insan olaya tanık oluyor. Gelen duyumlar arasında polisin yapılan bir ihbar sonucunda olay yerine geldiği anlaşılıyor. Kuşkusuz olayda en çok dikkat çeken, en çok konuşulan detaylardan birisi de neden kimsenin olaya müdahale etmediği.
Bu boyutuyla Elif Lort cinayeti sosyal psikolojinin en çok ve yanlış bilinen makalelerine konu olan 1964 de New York da 38 şahidin gözü önünde öldürülen ve sosyal bilimlere de “seyirci kalma” fenomenini kazandıran ikonik Kitty Genovese cinayetine çok benziyor.
Olay şu:
"ABD’de New York’un Queens Bölgesindeki Kew Gardens.
Saat gecenin üçü… Birazdan Amerikan kamuoyunu sarsacak ve tüm sosyal psikoloji kitaplarına Genovese sendromu olarak girecek bir cinayet işlenecektir.
Kitty (Catherine) Genovese adındaki genç kadın, evine doğru yürümektedir. Genç kadının arkasından tecavüz amaçlı yaklaşan bir erkek, bıçağıyla Kitty Genovese’i tehdit eder.
Kitty, karşı koyar ve bağırarak yardım ister. Tecavüzcü, Kitty’yi bıçaklar ve kaçar.
Daha sonra, etraftan bir ses çıkmadığını gören tecavüzcü, tekrar Kitty Genoves’in yanına gelir. Sürünerek evine doğru gitmeye çalışan genç kadın, tekrar bağırır.
Bu bağırmaya, sokaktaki evlerin bazılarının ışıkları yanar. Bundan korkan saldırgan, Kitty Genoves’i tekrar bıçaklar ve kaçar. Ancak, yardıma kimse gelmez.
Artık daha fazla cesarete sahip olan tecavüzcü, Kitty Genoves’in yanına tekrar gelerek, bağırarak yardım istemekte olan genç kadına son bıçak darbelerini de indirir ve karanlıkta kaybolur."
(Toplumsal Sorunlara Duyarsızlığın Nedeni: Seyirci Kalma Etkisi - The Bystander Effect Onurcan Eki 30/05/2018 https://medium.com/t%C3%BCrkiye/seyirci-kalma-etkisi-the-bystander-effect-9b100349a475 ).
Kity Genovese hakkında gerçekleştirilen ve ortaya koyduğu bulguların bazıları çürütülen ilk bilimsel çalışmalara göre olaya şahit olanların Kitty Genovese yardım etmeyişlerinin nedenlerini birkaç ana başlık altında toplayabiliriz.
Grup Etkisi: Yardım isteyen birisiyle karşılaştığımızda yalnızsak daha fazla yardım ediyoruz.
Sorumluluğun dağılması: Çevremizde başkalarının bulunması sonucunda ‘ben yardım etmezsem başkası muhakkak yardım eder’ deyip yardım etmiyoruz.
Çevre: Olayın olduğu bölgeyi tanıyorsak daha hızlı karar verip yardım ediyoruz.
Olayın Belirsizliği: Olay çok net değilse kimin kime ne yaptığı belli değilse yardım etmiyoruz.
Elif Lort cinayetine bu perspektiften baktığımızda cinayetin nasıl olup da bu kadar aleni bir şekilde herkesin gözü önünde gerçekleştiği anlaşılır gelebilir.
Etrafta bir sürü insan vardı… Herkes olayı duydu ama başkasının yardım edeceğini düşündü…
Bölgeyi tanımıyorlardı gibi…
Oysa son 20 yılda kriz ve panik psikolojisi alanında yapılan bütün çalışmalar insanların yaşamlarını tehdit eden bu gibi durumlarda içgüdüsel olarak yardım etmeye eğilimli olduklarını gösteriyor. Özellikle grup psikolojisi seviyesinde başını Exeter Üniversitesinde birlikte çalıştığım Profesör Mark Levine’in çektiği bir grup sosyal psikolog tarafında yapılan araştırmalarda yukarıda belirttiğim ve insanların bu gibi durumlarda yardım etmesini engelleyen sosyal, psikolojik süreçlerin ancak ve ancak yardım isteyen insanla aranızda sosyal kültürel bir benzerlik olmadığında ortaya çıktığı görülüyor. Yani “aynı gruba ait olmadığınızı” düşündüğünüzde bu sonuç geçerli olduğunu gösteriyor.
Başka bir deyişle yaşadığınız bölgeyi ve o bölgede yaşayan insanları tanıyorsanız, kendinizi oraya ait hissediyorsanız, bu aidiyetin sizin için önemliyse ne olursa olsun yardım ediyorsunuz... Yani ‘biz’ kavramı ve düşüncesi şartlar ne olursa olsun zor durumda olana yardım etmenizi sağlıyor...
Bölgede/mahallede yaşayan insanlar birbirini tanıyor mu?
Bir "mahalleli" kavramı var mı?
Bilmiyorum.
Tek bildiğim Elif Lort cinayetinin münferit bir "cinnet" olmadığı.
Bu cinayet bize toplumu bir arada tutan sosyal ilişkilerinin ve sosyal güvenin erozyona uğradığını gösteriyor.
"Biz" duygusunun darmadağın olduğunu, herkesin sadece ve sadece kendisini düşündüğü bir topluluk haline geldiğimizi gösteriyor.
Üzücü ve düşündürücü olan bu tip olayların daha önce farklı platformlarda gözlemlediğim gibi uzun zamandır artarak devam etmesi…
Kanımca tartışma bu nokta ve böylesi bir durumda alınacak yapısal önlemler üzerinde yoğunlaşmalı.