Josef Solomo Andreu, Aya Marina (şimdiki adıyla Gürpınar) doğumlu Kıbrıslı bir Maronit… Onunla aslında 1963’te Aya Marina’da Kıbrıslıtürkler’in hayatını kurtaran amcası Maronit papaz Andreas Frangu’yla ilgili bilgi almak için buluşmuştum. Ancak Josef Solomo Andreu bana bu olayı anlatmakla kalmadı, aynı zamanda Kıbrıslı Maronitler’in saklı tarihine ilişkin çok geniş bilgiler de verdi… Josef Solomo Andreu’yla röportajımızın devamı şöyle:
JOSEF SOLOMO ANDREU: Sana Peder Bartalemeos İskender’in yazdıklarından da söz etmek istiyorum. Kıbrıs Başpiskobosluğu altında Vicarius (“Vekil”) idi. 1776 yılında Lübnan’daki Maronit Piskobosluğu’na bir mektup göndermiş ve Kıbrıs’taki Maronitler’in nüfusuyla ilgili bilgi vermişti. Lübnan’daki Maronit Piskobosu’nun adı İlias İsmail idi… Peder Bartalemeos şöyle yazıyor:
“Kıbrıs’ta şimdi 553 kişiyiz. Farklı köylerde yaşıyorlar. Kitrea’da (şimdiki adıyla Değirmenlik) 78 kişi yaşıyor papazlarıyla birlikte fakat kiliseleri yoktur çünkü kiliselerine de, kiliseye ait arazilere ve mallara da Rum Ortodokslar el koymuştur…Tabii bu Rum Ortodoks Kilisesi’nin ilk kez yaptığı bir şey değildi, aynı şeyi 1635 yılında da yapmışlardı. Maronit papaz George’un yardımlarıyla bunu yapmışlardı – Maronit papaz ailesiyle birlikte din değiştirerek Ortodoskluğa geçmiş, buna karşılık ona kiliseyi vermişlerdi. Fakat bazı Maronit papazlar bu durumla mücadele ederek 16 yıl sonra kiliseyi geri almışlardı…
Kefalovriso (Değirmenlik) 7 kişi yaşıyor, kiliseleri de vardır, Aziz Antonio Kilisesi… Klepini’de (Arapköy) bir Maronit vardır, bu köyde iki Maronit kilisesi vardır, Kutsal Meryem Kilisesi yıkılmıştır, öteki de Aziz Lukas Kilisesi’dir. Bunların papazı yoktur. 11 kişi Rofis’te (Vuno – şimdiki adıyla Taşkent) yaşar, kiliselerinin adı da Aziz Romanos Kilisesi’dir – bu kilisenin de papazı yoktur. Geliri ise bazı ağaçlardan ve yedi keçiden ibarettir. 45 Maronit, Aya Marina’da (şimdiki adıyla Gürpınar) yaşar, kiliseleri de vardır, papazları da. Gelirleri ise bazı zeytin ağaçları ve keçilerdir. 39 Maronit Asomatos’ta (şimdiki adıyla Özhan) yaşar, kiliselerinin adı da Aziz Mihael Kilisesi’dir. Bu kilise neredeyse yıkılıyor, geliri ise bir miktar zeytin ağacı ve 40 keçiden ibarettir. 40 Maronit, Mallaha’da yaşar. (“Mallaha” Arapça bir sözcüktür, “Tuz” demektir. Araplar’ın Larnaka için kullandığı sözcük Mallaha’dır…) Papazları da vardır. 12 kişi Mirji’de yaşar. (Mirji, Markin’dir – burası askeri bölgede kalmıştır.) 99 Maronit Karpaşa’da, 79 Maronit Kambilli’de (şimdiki adıyla Hisarköy) yaşar. (Bu köyde halen Aziz Meyrem Kilisesi bulunuyor.) Kormacit’te 39 kişi yaşar, Aziz George Kilisesi neredeyse yıkılmıştır. Gelirleri bazı zeytin ağaçları, bir kısım küçük araziden ibarettir. Papazlarımız, tarlalarda çalışarak geçincelerini sağlamaktadır. İşlerini bitirdikten sonra odun keserek bundan kömür yapmakta ve pazarda satarak vergilerini ödemeye ve yiyecek almaya çalışmaktadırlar. Maronit papazlar vergilerini Rum Ortodoks Başpiskobosu’na ödemektedir ki kendisi bize karşıdır.
Lütfen Maronit Piskobosu İlias İsmail’e söyleyin ki Kıbrıs’a gelmek hiç de kazançlı bir şey değildir, meğer ki Osmanlı Sultanı’ndan bir ferman alasınız ve aylık bir geliriniz olsun. Aksi halde burası yaşanacak bir yer değildir.”
1776’da yazılan bu mektuba göre Maronitler’in o günkü sayısı 553 idi…
SORU: Yani hemen hemen hepsi de din değiştirmişti…
JOSEF SOLOMO ANDREU: Evet, din değiştirmişlerdi. Bartalameos’un kardeşi de Papaz Antuan İskender, Livadya’dan geliyordu, Livadya Larnaka yakınında bir köydür, şimdi oraya gidecek olursanız Katolik kilisesini görebilirsiniz bu köyde. Katolik Kilisesi’nin varlığı da bu köyde Maronitler olduğunu gösteriyor.
Kambilli’de (şimdiki adıyla Hisarköy) gördüğünüz gibi pek çok insanımız vardı, çoğu Kıbrıslıtürk’e dönüştü – Kambilli’den son Maronit ayrıldığında tarihler 1826’yı gösteriyordu – 1826 yılından sonra Kambilli’den bazı Maronitler’i Asomato’ya (şimdiki adıyla Özhan) taşıdılar, bazıları Kormacit’e gitti. Bu köyde soyadları “Kambilyodes” olanlar vardır çünkü geldikleri yer Kambilli’dir. Bu bizim tarihimizdir…
Şimdi de size Aya Marina’daki (şimdiki adıyla Gürpınar) Profitis İlias Manastırı’ndan söz etmek istiyorum. Bu manastır 1740 yılında inşa edilmişti… Lübnan’dan üç keşiş gelmiş, çocuklar, gençler için bir okul açmışlardı henüz kilise oraya inşa edilmeden önce. 1736 yılıydı bu. Sonra da 1740’ta manastırı inşa etmişlerdi. Bundan sonra da bu keşişler, Katolik dininden Ortodoks dinine geçmiş olan Maronitler’i tekrar Katolik dinine dönmeleri için ikna etmeye başlamışlardı. Böylece Kıbrıslırum Ortodoks papazlar, onları Kıbrıs’ta bulunan Türk Paşa’ya şikayet etmişler ve manastıra el koymuştu Paşa. Paşa, Profitis İlias Manastırı’nı Ortodoks Kilisesi’ne çok ucuza satmıştı. Bunun tarihini de bulabilirim size… 1762 yılında Ortodokslar, Maronit papazları, din değiştirip de
İslam’a ya da Ortodoksluğa geçmiş olan Maronitler’i gerisin geri Katolik dinine döndürmekte olmakla suçlamışlar, böylesi bir suçlamayla Paşa’ya gitmişler, Paşa manastıra el koymuş ve aynı yıl yani 1762’de çok ucuza Ortodoks Kilisesi’ne satmıştı! Bu kilise tekrar tam olarak ne zaman Maronitler’in eline geçti? Bunu bilmiyoruz. Fakat Larnaka’daki Fransız Konsolosu 14 Mayıs 1863’te hükümetine yazdığı mektupta
“Lübnan’daki Kıbrıs Başpiskobosu Kıbrıs’a gelerek benden dört Maronit köyünü kendisiyle birlikte ziyaret etmemi istedi…” diyor. Ve o yıl yani 1863’te manastırı da ziyaret ediyorlar.