Avustralya’dan çok değerli arkadaşımız, akademisyen-yazar, araştırmacı, grafik sanatçısı ve “Tales of Cyprus” yani “Kıbrıs’tan Hikayeler” başlıklı sayfayı yaratan Konstantinos Emmanuelle, Larnaka Amerikan Akademisi’nin tarihçesini araştırarak bu konuda bulduklarını kaleme aldı. Biz de bu değerli araştırma yazısını, okurlarımız için özetle derleyip Türkçeleştirdik. Konstantinos Emmanuelle, “Tales of Cyprus”ta Larnaka Amerikan Akademisi hakkında özetle şöyle yazıyor:
*** Lefkoşa’daki İngiliz Okulu hakkında daha önce bir makale yazmıştım, o nedenle bir diğer tarihsel enstitü olan Larnaka Amerikan Akademisi üzerinde durmanın da uygun olacağını düşündüm. Larnaka’daki Amerikan Akademisi, 1908 yılında faaliyete geçmişti, bu İngiliz Okulu’nun kuruluşundan sekiz sene sonraya rastlıyordu. İngiliz Okulu’nun tersine, Amerikan Akademisi, Presbiteryen Reform Kilisesi tarafından Kıbrıs’a gönderilen Amerikan evangelist misyonerler tarafından kurulmuştu.
*** Çok şaşırtıcıydı ancak Kıbrıs’taki Amerikan Akademisi’nin tarihçesini yazan herhangi bir kitap bulmam mümkün olmadı. Bu nedenle araştırmamı, 20nci yüzyılın başlarında Kıbrıs’ta bulunan misyonerlerin bizzat yazmış oldukları mektuplar üzerinden yürüttüm. Bu mektuplar, Kuzey Amerika Presbiteryen Reform Kilisesi tarafından yıllık dergileri olan “Zeytin Ağaçları”nda yayımlanmıştı. Bu dergileri karıştırmak çok zaman alıyordu ve ben de saatler boyunca bunları okuyarak, ana noktaları özetlemeye çalıştım.
*** Peki neler keşfettim? Öncelikle Amerikan misyonerlerinin Kıbrıs’a 19ncu yüzyıl başlarında gönderilmiş olduğunu keşfettim. Esas amaçları, insanların kendi dinlerine geçmesini sağlamaktı. Başlangıçta Kıbrıs’ta Pazar günleri küçük okullar kurmuşlardı, kafalarında tek bir “misyon” vardı, o da “gerçeği” kendi versiyonlarına göre yaymaktı. Her şey 1835 yılında Amerikan Dış Misyonlar Komiserleri Yönetimi’nin Peder Lorenzo Warriner Pease’i eşi Lucinda Leonard’la birlikte Kıbrıs’a göndermesiyle başlamıştı. Larnaka’da bir okul açmışlar ve o sene on örenci bulmayı becermişlerdi. Rahip Pease, adada pek az öğretmen olduğunu görerek öğretmenleri eğitmek üzere bir okul aşma gibi ileri görüşlü bir fikir edinmişti. 1836 yılı sonunda misyonerlerin iki okulu vardı (öğretmen eğitimi veren okuldan maada) ve 170 kadar da öğrenci bulmuşlardı.
*** Bu ilk misyonlerler Kıbrıs’ta kendi İncilleri’ni dağıtmaya çalıştılar ancak nüfusun yüzde 95’inin okuma-yazmayı hiç bilmediğini keşfettiler. Okuma yazma bilen birkaç kişi de ya papazdı, ya imamdı ya da başka önemli toplum liderleriydi. 3 Nisan 1835 tarihli mektubunda Pease, şöyle yazıyordu: “Toparlayabildiğimiz istatistiklere göre en az 70 bin civarında Hristiyan Rum vardır adada. Böylesi büyük bir nüfusa sahip olmalarına karşın herhangi bir yerden herhangi bir misyoner gelmedi kendilerine, okulları yoktur, kitapları da yoktur, bu nedenle köylüler aşırı derecede cahildirler...”
*** Rahip Pease, mektubuna devamla bir misyonerler kampı kurmak için en iyi iki yerin Lapta ve Larnaka olabileceği hakkında tavsiyede bulunuyor. “Bu korkunç iklimi dikkate aldığımızda, güvenli ve pratik biçimde misyonerlerin merkezi olarak kurulabilecek yer için ancak iki yer mevcuttur, bunlardan biri Larnaka kenti, diğeri de Lapta köyüdür. Lapta, köyün arkasında bulunan Kuzey dağ silsilesi tarafından güneyden gelen sıcak rüzgarlara karşı korunaklıdır. Lapta içinde ve çevresinde 15 bin kadar bir nüfus vardır, bir günlük seyahatle de en az 25 ile 30 bin kişiye ulaşılabilir, onlar da Lapta’daki misyonerlerin denetleyeceği okullarda yer alabilir. Lapta’nın ardındaki dağlardan harika bir su akmaktadır, tüm köyü sulayarak denize kadar gitmektedir bu kuvvetli su... Bu akarsu bir dizi değirmenin çalışmasını sağlamakta, bahçelere dağıtılmakta, teraslardan teraslara doğru akarak Kıbrıs yazının aşırı sıcağını büyük oranda hafifletmektedir...”
*** “Larnaka’da ise önemli oranda bir Avrupalı toplum vardır, burada adanın diğer bölgelerine kıyasla daha büyük rahatlık sağlayan şeyler bulunmaktadır ve daha iyi tıbbi yardım da mevcuttur. Lapta’da hiç yabancı olmayacaktır, bir tek misyonumuz-ailemiz bulunacaktır. O nedenle tüm bakkaliye eşyalarının, güysilerimizin ve paramızın Larnaka’dan getirilmesi gerekecektir...”
Larnaka Amerikan Akademisi'nin ilk yıllarından bir fotoğraf...
*** 1839’un Ağustos ayında Rahip Pease ateşli bir hastalığa yakalanarak üç hafta sonra vefat etmişti. Yalnızca 31 yaşındaydı. Larnaka’da Aylazaro Kilisesi yakınındaki küçük mezarlıkta, kendinden bir sene önce vefat etmiş olan iki küçük evladının yanında gömülüdür. Bayan Pease iki sene daha Larnaka’da kalmış ve sonra da 1841’de Amerika’ya dönmüştü. Misyon ve okulları, 1842’de kapanmıştı.
*** Bundan neredeyse 50 sene sonra, yani 1887’de Kuzey Amerika Presbiteryen Reform Kilisesi, bu kez Rahip Henry Easson ve eşini Kıbrıs’a gönderecekti. Rahip Easson 1891 yılında Larnaka’da bir okul açarak Davud Saada adlı Lübnanlı bir öğretmen de tutacaktı, bu öğretmen Arapça, Türkçe, İngilizce ve Rumca konuşabiliyordu. Rahip Easson’a yardım eden bir başka Amerikan misyoner daha vardı ki o da Rahip James R. W. Stevenson ve eşi Jennie idi. Rahip Stevenson, kentin dilencilerine önce Tanrı hakkında vaaz verip sonra da kendilerine yiyecek ekemk vermekle ünlenmişti. Rahip Stevenson ayrıca İngilizce öğrenmek isteyenlere gece dersleri veriyor, bunu da İncil aracılığıyla yapıyordu.
*** 1892’nin Şubat ayında, Misyon, Larnaka’da bir kilise inşa etmek üzere arazi satın aldı. Bu kilisenin demir çerçevesi ve temelleri, İngiltere’den gemiyle gönderilecekti. Bir ay sonra Rahip Stevenson da ateşli bir hastalığa yakalandı ve almakta olduğu ilaçlarla “yanlışlıkla” zehirlenerek trajik biçimde vefat etti. Rahip Easson’un pek çok öğrencisi Anadolu’dan kaçarak Kıbrıs’a gelmiş olan Ermenilerdi... Yerli halka okuma yazmayı öğretmenin yanısıra onlara İncil de dağıtan Rahip Easson ve Davud Saada, Kıbrıslılar’a kendi dinlerini kabul etsinler diye dini broşürler de vermekteydiler. Ancak yerli halk temkinliydi ve kolayına din değiştirmiyordu. Din değiştiren bir Kıbrıslırum olan Bay Demetrius S. Demetriadis, İzmir’den gelen Yunanlılar olan Andonios Vamvois ve Athanasios Zaharakis’le birlikte Amerikan misyonerlere yardımcı oluyorlar, çeviri yapıp bu dinin yayılmasına çalışıyorlardı. Zaman zaman ders vermeleri de isteniyordu onlardan.
*** 1901 yılında Rahip Easson hastalığı nedeniyle Amerika’ya dönmek zorunda kalacak ve Kıbrıs’taki misyonun başına Dr. William Milroy Moore ve Rahip C. A. Dodds geçecekti. Görünen oydu ki Amerikan misyonerler yurtışına gitmekten çok memnundu, çoğunlukla eşleri ve çocukları da onlara eşlik ediyordu. Kıbrıs’tan başka Çin’de, Suriye’de, Anadolu’da ve Yunanistan’da da misyonlar oluşturmuşlardı. “Zeytin Ağaçları” dergisine göre Kıbrıs’a gönderilen misyonlerler çok iyi eğitim almışlardı. Bunların bazıları Lefkoşa, Lapta ve Larnaka’da küçük klinikler kurmak üzere adaya gelen eğitimli hekimlerdi – bir yandan hastaları tedavi ediyor, aynı zamanda da İncil’den öğretileri yayıyorlardı. Kıbrıs’a gönderilen diğer misyonerler arasında eğitimli öğretmenler vardı ve bunlar çevirmenler aracılığıyla İngilizce eğitimini, dini vaazlar ve İncil öğretileri yoluyla vermekteydiler.
*** Yaptığım araştırmalardan çıkardığım şey, Amerikalı misyonerlerin Kıbrıs’ta tutunabildikleridir. Rum Ortodoks Kilisesi, en büyük rakipleri ve en büyük engellerine dönüşecekti. Yerlileri kendi dinlerine döndürme çabaları, özellikle Anadolu’dan (“Küçük Asya’dan”) kaçarak Kıbrıs’a yerleşen Ermeniler arasında daha büyük başarı elde edecekti. 20nci yüzyıl başlarında misyonerler ada çapında önemli kentlerde küçük okulların yanısıra kendi tıbbi kliniklerini de kurmuş vaziyetteydiler. Bu şekilde hem hastaları tedavi ediyorlar, hem de adadaki eğitimi iyileştiriyorlardı. Kıbrıs artık Britanyalı yetkililerin elindeydi, onlar da Amerikalı misyonerleri, Osmanlı yöneticilerden çok daha fazla destekliyorlardı. Lefkoşa ve Larnaka’da her Pazar üç dilde ayin yapılmaktaydı. Dr. W. M. Moore tarafından 1901’de kaleme alınan bir raporda o yıl içerisinde yerli halktan ikibin beşyüz kişinin bu ayinlere katıldığı belirtilmekteydi.
*** Kıbrıs’tan ayrılmadan önce Rahip Easson, Larnaka’daki okulunun başına geçmek üzere İzmir’den Apostolos Ejiptiyadis’i (Aegyptiades) Kıbrıs’a getirmişti. Bay Ejiptiyadis 16 yaşında din değiştirmişti ve Kıbrıs’taki Rumlar arasında vaaz verenler arasındaydı, 20 sene boyunca Larnaka’da çalışacaktı. 1925 yılında 95 yaşında vefat etti. Eşi Eleni de Larnaka’da önde gelen bir şahıstı, özellikle Kızlar için Amerikan Akademisi’nden sorumluyken...
Misyonerler, Larnaka'da sıtmaya karşı kinin dağıttıkları klinikte, Larnakalılar'la birlikte...
(Sayfadaki tüm fotoğraflar TALES OF CYPRUS internet sayfasından alınmıştır...)
(TALES OF CYPRUS’ta Konstantinos Emmanuelle’in yazısını özetle derleyip Türkçeleştiren: Sevgül Uludağ/YENİDÜZEN).
(Devam edecek)