Larnaka’daki “Hurmacıklar”ın ilginç öyküsünü, Larnaka’da 1919’daki Belediye Başkan Yardımcısı Neoklis Kiriazis’in torunu Dr. Marios Kiriazis’in de yardımıyla kaleme almaya çalıştık… Larnaka’nın ünlü “Hurmacıkları”nı deniz sahiline ektiren Neoklis Kiriazis imiş…
“Büyükbabam Neoklis Kiriazis, 1919 yılında Larnaka’nın Belediye Başkan Yardımcısı idi. O dönem, Belediye Başkanı Filios Zanettos idi ve bir seneliğine İngiltere’ye gitmişti” diye anlatıyor Dr. Marios Kiriazis. “Büyükbabam, tüm bu süreci başlatarak, deniz kıyısının tadilat ve tamiratını yaptı ve kıyı şeridine hurmacıkları diktirdi” diyor.
“Bunu ondan öncekiler, çok masraflı olacağı için yapamamıştı… Dedem, bu iş için gerekli fonları bulmuş, projeye bizzat başçılık etmiş ve bu süreçte bacağını da kırmıştı! Şu anda dedemle ilgili bir kitap yazmaktayım” diye anlatıyor Dr. Marios.
Kıbrıslırumlar’ın “Finikudes”, Kıbrıslıtürkler’in de “Hurmacıklar” diye adlandırdığı Larnaka kıyı şeridindeki hurmacıklarla ilgili on ilginç noktayı da Dr. Marios, Larnakalılar’ın bir sosyal medya sayfasına Rumca olarak aktarmıştı… Kendisinden bu aktardığı on maddeyi Türkçe’ye çevirirken, Rumca’dan İngilizce’ye çevirmesi için yardım istedik ve o da bizi kırmayarak, bu maddeleri düzgün biçimde İngilizce’ye çevirdi. Biz de onun yazdıklarını sizlere aktarmak istiyoruz. Dr. Marios hurmacıklarla ilgili on ilginç nokta hakkında şöyle yazdı:
*** Kıyı şeridine dikilen ilk hurmacıklar – ki bunlar 1919-1920 yıllarında ekilmişti – düz bir hat üzerinde değil, hafif bir eğimle ekilmişti. Bu benim dedem Neoklis Kiriazi’nin fikriydi çünkü böylelikle doldurulması gereken deniz bölgesi yüzeyi azaltılıyor, böylece de inşaat maliyetleri düşürülüyordu.
*** Buraya dedemin ektirdiği hurmacıklar, “Washintonia robusta” denen bir türde hurmacıklardı ki bunlar bazı durumlarda 500 seneye kadar yaşayabiliyordu!
*** Larnakalılar, buraya yürüyüş yapmaya ancak 1920’den sonra gitmeye başlamışlardı. Ondan önce 1887 ile 1920 yılları arasında Artemis Bulvarı’nda yürüyüş yapmaya gidiyorlardı – ve ondan da önce 1809 ile 1887 yılları arasında da bugünün Ermu Caddesi’nden Hrisopolitissa’ya dek yürüyüşe gitmekteydiler.
*** 1918 ile 1920 yılları arasında Larnaka belediyesinin pratikte yaptığı işlere ve kayıtlarına bakılacak olursa, inanılanın tersine deniz sahilinin geliştirilmesi ve hurmacıkların ekilmesinin Filios Zanettu tarafından değil, dedem Neoklis Kiriazis tarafından yapıldığını gösterecektir.
*** Larnaka’da “eski/küçük hurmacıklar” bölgesi zaten bulunmaktaydı ki bunlar 1915 yılında Ermu’daki küçük parka ekilmişlerdi.
*** Larnaka’da Kıbrıslıtürk bölgesinde de hurmalar vardı. Ancak bu hurmalar meyve veren ağaçlardı, Kıbrıslıtürkler bunları meyveleri için, hurmalarını toplasınlar diye yetiştirilmekteydi – halbuki sahildeki hurmacıklar meyve veren ağaççıklar değillerdi.
*** Larnaka’da sahil şeridini geliştirme planları 1880 yılından beridir vardı ancak hiçbir belediye başkanı, çok masraflı olduğu için bu planları uygulamaya girişmemişti.
*** Hurmacıklar, Mağusa belediyesinden iki işçi tarafından ekilmişti o günlerde – bunlar da Aristos Hacınikola ile Yorgos Lapatiotis idi.
*** Bu hurmacıklar için ödenmiş olan tam rakamı da bilme şansımız vardır çünkü İngiliz hükümetinin Resmi Gazetesi’nde yayınlanan bir yazıya göre, bu hurmacıkların ekilmesi için 30 sterlin 5 şilin ve 1 kuruş ödenmiştir!
*** Toplamda 65 hurmacık ekilmişti. İlk ağaç, rıhtımdan beş metre içeriye ekilmişti. Bugün Larnaka’da 42 hurmacık vardır ki bunların her biri 100 yaşındadır. 16 tane daha genç hurmacık vardır, 7 tane boş yer vardır – bu boş yerlerde hurmacıklar ekiliydi daha önceden – hurmacıklar arasında da beşer metre aralık vardır. Hurmacıkların kapladığı alan ise 325 metredir (yani 350 yardadır).
NEOKLİS KİRİAZİS KİMDİ?
Larnaka’nın ünlü “Hurmacıkları”nı sahil şeridine diktiren Neoklis Kiriazis kimdi? Torunu Dr. Marios’un bize göndermiş olduğu Wikipedia link’inde onun biyografisini buluyoruz. Bu son derece ilginç şahsiyetle ilgili Wikipedia’da özetle şöyle yazıyor:
*** 1877 yılında doğarak 1956 yılında vefat eden Neoklis Kiriazis, Kıbrıslı bir tıp doktoruydu ve aynı zamanda bir tarihçiydi. Kıbrıs tarihinin araştırılmasına çok önemli katkılarda bulunmuştu ve aynı zamanda Kıbrıs Ulusal Konseyi üyesi idi.
*** Neoklis Kiriazis, 1877 yılında Lefkoşa’da dünyaya gelmişti. Babası Yorgos Kiriazis, Yunanistan’ın Thessaly bölgesinden beş erkek kardeşten biriydi ki bunlar Kiriazi Freres diye bilinen dev sigara imparatorluğunu kurmuşlardı! Neoklis’in annesi, Kıbrıs’ın en fazla toprak sahibi olan Çelebis Hacıpetrakis Kiterios’un büyük torunu olan Zafiro Odissea Kasapoğlu idi (1770-1830). Neoklis’in anne tarafından ninesi Maritsa Tano (1871-1953), İtalyan soylu ailelerinden Tano ailesinden gelmekteydi ve kendisi de Maria Pieridi (1871-1953) ile evlenmişti ki o da Cariddi adlı bir diğer İtalyan soylu ailesinden gelmekteydi.
*** Neoklis Kiriazis, Kıbrıs Ulusal Konseyi Üyesi idi. Larnaka’da St. Lazarus Komitesi üyesiydi ve St. Lazarus kilisesi Müzesi’nin kurucularındandı. Kiriazis’in en büyük başarılarından birisi de, çağlar boyunca Kıbrıs tarihine ilişkin pek çok tarihsel detayı bulup çıkarması, bunları kurtarması ve yayınlaması idi.
*** Bu konuda 1909 yılından başlayarak 47 yıl boyunca makaleler ve araştırmalar yayınlamış ve pek çok kitap yayınlamıştır. 370’ten fazla makale ve inceleme yazısı yayınlamıştır.
*** En büyük çalışması ise “Cyprus Chronicles” (Kypriaka Chronica – Kıbrıs’ın Kayıtları) başlıklı bilimsel/tarihsel bir dergiyi 1923 ile 1937 yılları arasında yayınlayan ekipte olması ve 4200 sayfa yayınlamalarıdır. Bu kayıtlar dört kişilik bir komite tarafından yayınlanmaktaydı – bunlar da Kition Piskobosu Nikodemos Milonas, Profesor Yuannis Sikurtris, Lukis Z. Pieridis ve Neoklis Kiriazis idi ve Kıbrıs tarihinin her yönünü antik çağlardan Osmanlı dönemine ve Britanya işgaline dek incelemekteydi. Bu derginin 1929 ile 1937 yılları arasındaki neredeyse tek yazarı da Kiriazis idi.
*** Neoklis Kiriazis, Larnaka’da tıp doktoru olarak çalışmakta ve Kıbrıs Tıp Tarihi’ne ilişkin hem bilimsel hem de popüler yayınlarda da yazılar yazmaktaydı ki bunu torunu Dr. Marios Kiriazis de devam ettirmektedir.
*** Neoklis Kiriazis, Larnaka’yı ziyaret eden denizcilerden bulaşıcı hastalıkların geçmesini önlemek maksadıyla bir garantina merkezi de kurmuştu. Larnaka’daki Kiriazis Tıp Müzesi’nde ona ait tıbbi kütüphane, aletler ve diğer hatıralıklar sergilenmektedir.
*** Yayınladığı kitaplar arasında şunlar bulunmaktadır:
- Popüler tıp – 1926
- Tarihi Sayfalar, 1929
- Kıbrıs Bibliyografyası, 1935
- Kıbrıs’a özgü deyimler, 1940
- Larnaka’da sosyal aktiviteler, 1947
- Kutsal Stavrovuni Manastırı’na ilişkin tarihi haberler, 1948
- Kutsal Cikko Manastırı’nın tarihçesi, 1949
- Kıbrıs’ın manastırları, 1950
- Kutsal Annemizin İsimleri (Eponymiai tis Panagias), 1950
- Kıbrıs’ın köyleri, 1952
- Larnaka Belediyesi’nin tarihi (o öldükten sonra 1995 yılında yayımlandı).
*** Larnaka Belediyesi onu onore etmek maksadıyla Kiriazis ismini bir sokağa vermiştir. St. Lazarus kilisesi avlusunda da onu onore eden bir plaket konmuştur.
KİRİAZİS KARDEŞLERİN SİGARA FABRİKASI…
Neoklis Kiriazis, 1877 yılında Lefkoşa’da dünyaya gelmişti. Babası Yorgos Kiriazis, Yunanistan’ın Thessaly bölgesinden beş erkek kardeşten biriydi ki bunlar Kiriazi Freres diye bilinen dev sigara imparatorluğunu kurmuşlardı… Yine Wikipedia’dan öğrendiğimiz bu son derece ilginç tarihçeyi özetle okurlarımıza aktaralım…
*** Kiriazi Freres (Kiriazi Kardeşler manasında, Freres, Fransızca erkek kardeşler demek), 1873 yılında Mısır’da kurulan bir sigara üretim şirketi idi. Şirket, Yuannis Kiriazis tarafından, erkek kardeşleri Efstatios ve Epaminondas tarafından kurulmuştu ancak diğer iki erkek kardeş olan Yorgos ve Neoklis de, şirkette aktif birer rol oynamaktaydılar.
*** Yorgos Kiriazis’in oğlu Neoklis Kiriazis, bir tıp doktoru olduktan sonra hijyen hakkında konferanslar verecek ve kamuoyunu sigara içmenin zararları hakkında uyarıcı konuşmalar yapacaktı!
*** Yuannis’in babası Kiriazis Hacıkiriazis, Yunanistan’ın Thessaly bölgesindeki Pelion dağındaki Kissos’ta 1817’de dünyaya gelmişti. Bir tütün tüccarı idi ve önce Keratso Alexopulu ile evlenmiş, Keratso onun ilk eşi olmuştu. İkinci eşi ise Maria idi. Maria da 1820 doğumlu idi.
*** Yuannis, İzmir’de tütün işine girmişti ancak buradaki Türk tütün tekelinin empoze ettiği bazı şartlar nedeniyle, Yunanistan’dan ayrılmak durumunda kalmış ve sonuçta Mısır’ın Kahire kentinde Muski sokağı’nda bir sigara fabrikası ve tütün ithalat şirketi kurmuştu. Bu şirket daha sonra Kiriazi Kardeşler (Kyriazi Freres) olarak bilinecekti. Şirket resmen 1873 yılında kurulmuştu ve bu tarih, tüm ürünlerinin üzerinde yazmaktaydı.
*** 1897 yılında Kiriazi kardeşler, Kahire kazasına bağlı Teyfikiye’de çok amaçlı bir fabrika kurmuşlar ve elde sarılan sigaraları üretmek maksadıyla 500 tane işçi istihdam etmişlerdi.
*** Şirket çok başarılı reklam kampanyaları sonucunda genişlemiş ve büyümüş ve tüm Avrupa ve Orta Doğu’da tanınır hale gelmişti. 20 Cheapside, Londra adresinde bir “outlet” mağazaları bulunmaktaydı, aynı zamanda Avusturya, Macaristan ve İsviçre’de de acentaları vardı. 1901 yılına geldindiğinde Kiriazi Kardeşler, yılda 103 milyondan fazla sigara ihraç etmekteydiler. Birkaç yıl sonra Yuannis’in oğluları Dmianos ve Konstantinos, Hollanda’nın Amsterdam’da (1922) ve Almanya’nın Hamburg kentinde (1925) müşterilerin isteklerini karşılamak üzere fabrikalar kuracaklardı.
*** Kiriazi Kardeşler’in en bilinen sigara markaları arasında Aris, Astra, Conqueror Extra, Egyptica, Emir, Ferik, Finas, Ideal, Imperatore, Neptune, Special ve Zenith markaları vardı. Bunlar çeşitli sergiler ve ticaret fuarlarında kalite ödülleri almışlardı.
*** Bu sigara şirketinin reklam kampanyaları, Orta Doğulu, özellikle de Mısırlı sosyal sınıfların yeniden yapılandırılmasında önemli bir rol oynamıştı. Çünkü kampanyalarında Batılı yüksek sınıf statüsünü kendi markalarıyla ilişkilendirmişti bu sigara şirketi ve yükselmekte olan beyefendilerin kendi ürünlerini kullanmalarını sağlamaya çalışmaktaydı. Reklamcılar, kendi sigaralarını bir sosyal statü sembolü olarak kullanmaktaydılar. Günümüz pazarlama tekniklerinin tersine, sadece seçilmiş küçük bir gruba hitap etmeyi hedefliyorlardı. Bu durumda “efendiler”e hitap ediyorlardı, onlara Kiriazi Kardeşler sigaraları içecek olurlarsa, bunun kendilerini daha bir üst sınıfta, Batılılar’la aynı sınıfta görülmelerini sağlayacağını ikna etmeye çalışıyorlardı. Reklamlarda da yerel bir sigara içici, şık bir ortamda, zarif biçimde giyinmiş ve bu marka sigara içerken gösterilmekteydi. Böylece bu sigarayı içmek sanki de o kişiye ün ve şöhret statüsü kazandırmaktaydı…
*** Avrupa’daki reklam kampanyası da tam tersi bir yöntemle yine başarılıydı. Burada da Oriental mistik bir hava içerisinde bu sigaralar takdim edilmekteydi ve Batılı genç sigara içicilerini ekzotik Orta Doğu’yla bağları hakkında hava atabilmeleri için bu marka sigara içmelerini teşvik edici bir kampanya yürütülmekteydi.
*** Günümüzde Kiriazi Kardeşler’in üretmiş olduğu sigaraların teneke kutuları, koleksiyoncular tarafından aranır vaziyettedir. 2017 yapımı Blade Runner 2049 filminde 47nci dakikada Ryan Gosling’in elinde tuttuğu teneke kutu, Kiriazi Kardeşler’in teneke sigara kutusudur.
*** Kiriazi Kardeşler’in Kahire’deki sigara fabrikası, Avrupa bölgesinde Sul el Teyfika bölgesinde bulunmaktaydı ve bu bölge hem evlerin, hem ticaretin, hem de diplomatik kuruluşların bulunduğu bir yer idi. 32 bin 200 metrekarelik bir alanda kurulmuş olan bu fabrika çok önemli bir binaydı ve günümüzde de hala “tarihi bir yer” olarak ziyaretçilerin dikkatini çekiyor.
(Bu yazıyı hazırlamamızda bize yardımcı olan Neoklis Kiriazis’in torunu Dr. Marios Kiriazis’e çok teşekkür ederiz.)
(Wikipedia’daki Kiriazi Kardeşler ve Neoklis Kiriazis hakkındaki yazılar ile Neoklis Kiriazis’in torunu Dr. Marios Kiriazis’in yazılarından derleyip Türkçeleştiren: Sevgül Uludağ/YENİDÜZEN – 13.4.2020)
DEVAM EDECEK