Ulaş Gökçe
Yenidüzen Adres Kıbrıs’ın daha önceki sayılarında Noel, yani İsa’nın doğum günü ve hemen ardından da yeni yıl kutlamalarının, Roma’daki Yenilmez Güneş kültünün bir devamı olduğunu anlatmıştık. Aslında bilim gibi felsefe ve kültür de biriken, yığılan bir bilgidir. Evrime uyan her şey farklı bir boyut kazanarak var olmaya devam eder. Noel Baba ve çeşitli ülkelerdeki “meslektaşları” işte böyle, hem dini, hem pagan, hem Asya, hem de Kuzey Avrupa öğeleri taşıyan, yüzyıllar içinde çeşitli kültürlerden etkilenerek oluşan folklorik kahramanlardır.
NOEL BABA
Ticari ve biraz da siyasi nedenlerle Amerika Birleşik Devletleri’nden eski dünyaya ihraç edilen Noel Baba folklorik kahramanının içinde bulunduğumuz coğrafyadan kaynaklanan bir geçmişi mevcut. Santa Claus, Latince Sanctus Nicolaus, yani Aziz Nikolas/Nikolaos veya Kıbrıs’taki tabiriyle Aynikola Türkiye’nin Demre ilçesinde 4. yüzyılda yaşadığına inanılan bir rahipti. Likyalı zengin Rum ailede doğan Nikolas, papaz olduktan sonra ailesinden kalan varlığını fakirlere bağışlamıştı. Küçük Asya’da Hıristiyanlığın güçlendiği dönemde yaşadığına inanılan Nikolas’ın Artemis tapınağını yıkan “devrimci” Hıristiyanlar arasında bulunduğu söyleniyor. Yolcuların, denizcilerin, hapislerin, öksüzlerin ve özellikle çocukların koruyucusu olduğuna inanılıyor. Hıristiyanlıkta Mucizeler Yaratan olarak isimlendirilen Nikolas’ın bugünkü folklorik Santa Claus’a dönüşmesine neden olan hikâyelerden biri de fakir bir ailenin evlilik yaşındaki 3 kızı için, ailenin evinin penceresinden bir torba içinde altın para atarak yardım etmesidir. İnanışa göre Nikolas’ın pencereden attığı altın dolu torbalardan biri, kurumakta olan bir çorabın içine düşmüştü. Bugünkü Santa Claus, Noel Baba kurgusunda evin çeşitli yerlerine bırakılan çorabın kaynağı buradan geliyor.
TARİHÇE
Anadolulu Nikolas, 7. yüzyıldan itibaren Avrupa’da kültleşmeye ve Avrupalılaşmaya başlar. Yüzyıllar boyunca Avrupa’da çocuklara hediyeler verilen zaman 5 Aralık gecesi, yani kilise takvimine göre Aziz Nikolas günüydü. Ancak bu gün zamanla İsa’nın doğum günü olarak kutlanan Noel’le, yani 24 Aralık gecesiyle birleşti. Türk diline Fransızca Père Noël’den yani tam olarak Doğum Baba; Noel Baba ahir zamanlardan itibaren çeşitli Avrupa kültürlerinde mevcut kişiselleştirilmiş kış kültleriyle birleşir. Din yayıldıkça, kış döneminin folklorik tanrıları ve çok tanrılı eski zamanların Atalara Tapınma gibi kültleri yeni din Hıristiyanlığın yeni aziziyle birleşir. Bugün Amerika’dan tüm dünyaya yayılan şekliyle Noel Baba, yani Santa Claus, Hollandalı sömürgecilerin kahramanı Sinterklaas’a dayanıyor. Hollandalılar 17. yüzyılın ortasında ABD’de, daha sonra York Düküne verilerek ismi New York değiştirilen Nieuw Amsterdam’ı, yani Yeni Amsterdam’ı kurmuşlardı. İngilizler o zamanlar Noel’i kutlamasalar da Hollandalıların Sinterklaas’ı Amerika’da kök salmayı başarmıştı. 19. yüzyılın hemen başında yazılan ve New York’un tarihini anlatan esere atıfta bulunan yazar Clement Clarke Moore’un Aziz Nikola’nın Ziyareti isimli eser, bugünkü Noel Baba’nın esas karakterini oluşturur.
Noel Baba’nın bir başka ünlü meslektaşı ise doğu Slavlardaki Ded Moroz, yani Ayaz Dede’dir. Moroz, Hıristiyanlık öncesi mitolojik inanç sistemlerindeki kış folklorik-pagan kahraman veya tanrısal karakterlerinin derlemesidir. Kış mevsiminin hakimi Ded Moroz ayazın, soğuk havanın hükümdarıdır. Soğuk ve karlı geçen kış, bol ürün veren yazın habercisiydi. Bahardaki soğuk hava ise hasadın olmaması, yani açlık demekti. Ded Moroz’a tapınmanın temelinde bu yatıyordu. Bu nedenle Moroz’a hürmet edilir, ona hediyeler verilirdi. Bundan hoşlanan Moroz kışın sert soğuğunu sağlar, baharda soğuğunu esirgeyerek ahaliyi korur, kendine iyi davrananlara hediye verirdi.
NOEL BABA BENZERLERİ VE SİSTEM
Doğu Avrupa’ya hâkim Rus Ortodoks Kilisesi, Avrupa’daki kiliselerin Santa Claus’un din öncesi ve din dışı özellikleriyle mücadele ettiği gibi, Ded Moroz’la uzun süre mücadele etti ve Ded Moroz’un yerini Aziz Nikolas’ın alması için uğraştı. Ancak 1917 Ekim Devrimi’yle gelen ateist iktidar, Kilise’nin bu mücadeleyi kaybetmesine neden oldu. 30’lu yıllarda, yani artık içsavaşın uzak olduğu, iktidarın istikrara kavuştuğu dönemde Bolşevikler, din dışı bir kahramanın, hayatı renklendireceğini görerek Ded Moroz’u yeniden ve bu sefer devlet desteğiyle halkın hayatına sokarlar. Bugün artık kilisenin direnemeyeceği kadar popüler ve seküler hayatın ayrılmaz parçası olan bir Ded Moroz vardır. Ded Moroz ile Noel Baba pek çok açıdan benzeşirler: sakal, yaş, kıyafet… Hollandalı Sinterklaas’ın yardımcısı Zwarte Piet ise, Ded Moroz’un yardımcısı torunu Sneguroçka’dır.
Kış mevsiminin folklorik kahramanları sadece Noel Baba ve Ded Moroz değildir. Britanya’da Jack Frost veya Old Man Winter, Yunanlarda Aziz Vasil veya Ayvasıl, Finlandiya’da Joulupukki ve İskandinavya’da Nesse, Bulgaristan’da Dyado Koleda yerel mitolojik kış kahramanlarıdır. Tüm bu kahramanların, kış döneminde yardım eden muhterem yaşlılar veya olağanüstü güçleri olan kahramanlardır.
İYİ KAHRAMANLAR
Bunun dışında eski SSCB coğrafyasında ve Slavlarla yüzyıllardır birlikte yaşayan Rusya’daki Rus/Slav olmayan halklarda Ayaz Baba, Şahta Baba, Ayaz Ata ismiyle, Ded Moroz’ın tamamen aynısı kahramanlar bulunurlar.
Noel Baba veya Ded Moroz, Katolik veya Ortodoks Kiliselerinin tüm uğraşlarına rağmen yine de din dışı özellikler taşıyarak var olmaya devam ediyorlar. İster Hıristiyan olsun, isterse olmasın pek çok insan Noel Baba’yı İsa’nın doğum gününde evlere gelen veya Aziz Nikolas ile ilişkilendirmiyorlar. Noel Baba, ticari amaçlarla da olsa, artık tamamen çağdaş bir seküler kahraman haline geldi. Ölerek ve öldürerek kahraman olanların dünyasında, iyi bir insan olmanız dışında bir beklentisi olmadan yardım eden bir kişinin kahraman olma hakkını çok görmemek gerekiyor.