“Srebrenika’da pek çok gömü yeri terkedilmiş ve işaretsiz durumda...”
DÜNYADA GEÇMİŞLE YÜZLEŞMEK İÇİN NELER YAPILIYOR?
Balkan Araştırmacı Gazetecilik Ağı’nın 11 Temmuz’da Srebrenika soykırımının yıldönümü öncesinde internete yüklemiş olduğu, toplu mezarları gösteren “Acı Toprak” başlıklı interaktif veri tabanına göre, pek çok toplu mezar hala işaretsiz olarak öylece duruyor... Toplu mezarlar, 1995 yılında Boşnak Sırp kuvvetlerinin geride bıraktığı korkunç bir miras...
Konuyla ilgili olarak BIRN’de yer alan bu yazıyı, okurlarımız için özetle derleyip Türkçeleştirdik. BIRN’deki (Balkan Araştırmacı Gazetecilik Ağı) yazıda şöyle deniliyor:
*** BIRN’in bölge direktörü Mariya Ristiç ile birlikte “Acı Toprak” projesini geliştiren Neyra Mulla Ömeroviç, “Veri tabanında ikincil toplu mezarlar bulunuyor, bunlar Srebrenika ve Zvornik bölgelerindedir, çoğunlukla da Kraviça’daki depoda öldürme olaylarıyla ilgilidir bu toplu mezarlar... Burada Srebrenika düşünce, Temmuz 1995’te toplam 1,313 Boşnak kurşuna dizilerek öldürülmüştü” diye konuşuyor.
*** “Yüzlerce naaşın saklandığı toplu mezar yerleri, bugüne kadar hala işaretsiz biçimde öylece duruyor ve kayıp yakınları da hala sevdiklerinden geride kalanları arıyorlar... 1995’te bu ölü bedenleri saklamak üzere operasyonlar yapılmıştı” diyor Mulla Ömeroviç...
*** Toplu mezarların yanındaki bazı yerler tarımsal kullanım maksadıyla sürülmüş, kimi yerlerde bu alanlar evlerin ve işyerlerinin inşasında kullanılmış veya çöp alanları olarak kullanılıyor.
*** Srebrenika Anı Merkezi’nin haricinde, herhangi büyük bir anma alanı yoktur. Srebrenika kurbanlarının gömü yerlerinin işaretlenmiş olduğu birkaç yer, Kameniça köyünün çevresinde bulunuyor, burada 13 mezara anmak maksadıyla küçük plaketler konulmuş. Bu plaketleri de savaş sonrası evlerine dönen Boşnaklar koymuşlar.
*** Bu tür yerleri anmak maksadıyla işaretlemek için girişimler sekteye uğramış durumda çünkü çoğu toplu mezar yeri, Bosna’nın Sırp ağırlıklı Sırp Cumhuriyeti bölgesinde bulunuyor ki Sırp Cumhuriyeti’nin liderleri de Temmuz 1995’teki katliamların soykırım olduğunu reddediyor. Boşnak kurbanlara yönelik anmayı içeren girişimlerin konmasına çoğunlukla izin verilmiyor ve bazı bölgeler de yalnızca birkaç yerli ya da aile bireyleri tarafından biliniyor.
*** BİRN’in “Acı Toprak” başlıklı veri tabanı projesi geçen ay ortaya kondu ve bu site Yugoslav savaşlarındaki en büyük toplu mezar yerlerini haritalandırmış durumda.
*** Sözkonusu veri tabanı toplu mezar yerlerini içeriyor, buraların şimdiki ve arşiv fotoğrafları sitede görülebiliyor, bu mezarlarda yapılan kazılardan adli kanıtlar, mahkeme dökümanları, görgü şahitlerinin ifadeleri de okunabiliyor – böylece şiddetin boyutu, ölü bedenleri saklamak için yürütülen büyük operasyonlar ve ayrıca şu anda kimlerin hesap verebilir oldukları ve anma çabaları da sitede yer alıyor.
*** Srebrenika katliamları ardından toplu mezarlarla ilgili kuşkular ilk kez ABD hükümeti Temmuz 1995’te Boşnak Sırp kuvvetlerin Boşnaklar’ı öldürmesinden bir ay sonra uydu fotoğraflarını yayınlayınca ortaya çıktı... O günden bu yana binlerce “kayıp”tan geride kalanlar bulundu ancak hala bin kadar Strebrenika kurbanının gömü yeri aranıyor... Kaynak yetersizliği ve bu gömü yerleriyle ilgili görgü şahitlerinden gelecek bilgi eksikliğinin yanısıra, koronavirüs pandemisinin devam etmekte oluşu da bu çabalara engel oluyor.
*** Bulunan çoğu toplu mezar yeri Zvornik ve Bratunaç kentlerinin çevresindedir – buralarda hem öldürme alanları, hem ikincil toplu mezarlar vardır. İkincil toplu mezardan kastedilen, katliamların gizlenmesi maksadıyla bedenlerin bulundukları yerden çıkarılıp tekrardan başka yere gömülmesidir.
*** BIRN’in araştırmasında, eski Yugoslavya’da askeri ve polis kuvvetlerinin operasyonlarında bir tür şablon olduğu ortaya çıkmıştır: Askeri ve polis kuvvetleri büyük sayılarda insanı tutukluyorlardı, onları otobüslerle veya kamyonlarla öldürme alanlarına taşıyorlardı ve burada ölüm mangaları onları öldürmek üzere bekliyor olurdu. Daha alt düzeydeki üniteler ve yerel kamu hizmetlerinden işçiler de öldürülmüş olanların bedenlerini kamyonlarla gömü alanlarına taşıyorlardı... Ölüleri götürüp gömdükleri yerler arasında maden ocakları, çukurlar, dağlar, tarlalar, ormanlar ve ara yollar bulunmaktaydı.
*** En büyük “ört-bas” operasyonu, Srebrenika ardından yaşanmıştı. Başlangıçta öldürülenler, öldürüldükleri yerlerin çevresine gömülmüşlerdi ancak daha sonra 1995 yaz aylarında, bu mezarların kazılarak gömülmüş olan bedenlerin çıkarılması ve onların ikincil birer mezara gömülmesi yönünde emirler gelmişti – böylece öldürülenlerin gömü yerleri daha iyi gizlenebilecekti...
*** Srebrenika’daki bu “ört-bas operasyonu” sözümona gizli bir operasyondu ancak kamuoyunun gözleri önünde gerçekleştirilmişti ve buna pek çok insanın, kaynağın, araçların katılımı gerekmişti, aynı şekilde sivil polisin de bu operasyona katılması gerekmişti.
*** Srebrenika’da işlenmiş olan suçlar nedeniyle şu ana kadar Lahey’deki Birleşmiş Milletler mahkemesi ile Balkanlar’daki yerel mahkemeler toplam 48 kişiye 700 sene hapislik cezası vermiştir. Ayrıca beş kişiye ömür boyu hapis cezası da verilmiştir. En son mahkum edilen şahıs ise savaş esnasında Boşnak Sırp askeri kuvvetlerinin şefi olan Ratko Mladiç olmuştur, onun cezası da geçen ay yeniden teyit edilmiş, onanmıştı... Kendisine ömürboyu hapislik cezası verilmiştir.
*** Ayrıca üst düzey Boşnak Sırp liderler de gerek bu gizleme operasyonunu idare etmek, gerekse kurbanların bedenlerini gizlemekle suçlanıp mahkum edilmişlerdir ancak operasyonlarda doğrudan yer almış olan pek çok diğeri hala serbest biçimde dolaşmaktadır.
*** Srebrenika soykırımına lojistik destek veren şirketlere ya da bu şirketlerin yöneticilerine yönelik gerek yerel, gerekse uluslararası mahkemelerde dava açma girişimi ise hiçbir zaman yapılmamıştır.
*** “Acı Toprak” başlıklı veri tabanında Bosna-Hersek, Hırvatistan ve Kosova’daki savaşlardan toplu mezarların yerlerini gösteren bilgiler İngilizce, Boşnak-Hırvat-Sırp dillerinde ve Arnavutça da yer alıyor. Veri tabanında ayrıca kazılarda kalıntıları bulunarak kimliklendirilenlerin sayıları, arşiv raporları, resimler, konuyla ilgili mahkemelerdeki davalar, görgü tanıklarının ifadeleri ve diğer kaynaklar da yer alıyor...
https://balkaninsight.com/2021/07/09/scores-of-srebrenica-gravesites-remain-abandoned-and-unmarked/
(BIRN – 9.7.2021 – Türkçesi: Sevgül Uludağ/YENİDÜZEN)
“Srebrenika’da soykırımın gizlenmesi için Boşnak şirketler askerlere nasıl yardımcı oldu?”
Srebrenika’da soykırımın gizlenmesi için Boşnak şirketler, askerlere nasıl yardımcı olmuştu? Bu konuda Balkan Araştırmacı Gazetecilik Ağı BİRN’den Mladen Obrenoviç’in 6 Temmuz 2021 tarihinde yayımlanan yazısını okurlarımız için derleyip özetle Türkçeleştirdik. Mladen Obrenoviç, bu konudaki araştırmasında özetle şöyle yazıyor:
*** 1995 Eylülü’nde Boşnak Sırp Ordusu’nun Brantunaç Birliği güvenlik komutan yardımcısı Momir Nikoliç, üstleri tarafından korkunç bir ört-bas operasyonu için şirolar ve kamyonlar bulma emri almıştı.
*** Srebrenika’da 7 binden fazla Boşnak erkek ve oğlan çocuğunun katledilmesinden iki ay sonra, Boşnak Sırp Ordusu bu korkunç katliamın izlerini silmeye çalışarak öldürülmüş ve Glogova’ya gömülmüş olanların bedenlerini kazıp çıkararak Srebrenika belediyesi sınırları içinde bir başka bölgeye onları taşımayı hesaplamaktaydı.
*** Boşnak Sırp Ordusu’nun Drina askerlerinin özel mühendislik ünitesine ait araçlar, bu iş için yetersizdi, işte bu yüzden Nikoliç’e “bu operasyon için gerekecek ek ağır iş araçları ve kamyonlar bulması” emri verilmişti.
*** Nikoliç, Bratunaç’ta Sırplar’ın egemen olduğu belediyenin temsilcilerinin yanısıra yerel polisle de konuşmuş ve ihtiyaç duyulan ağır iş araçlarını devlete ait şirketlerden istemeyi kararlaştırmışlardı.
*** Vidoye Blagoyeviç’in Eski Yugoslavya için Uluslararası Ceza Mahkemesi’nde görülen duruşmalarında verdiği ifadede Nikoliç, ört-bas operasyonunda kullanılan ağır iş vasıtaları ve kamyonların Bratunaç Kamu Şirketi’ne ait olan Bratunak tuğla fabrikasına ait olduğunu, bu fabrikanın devlete ait olduğunu ve aynı zamanda belediyenin de buna dahil olduğunu belirtmiştir.
*** Nikoliç mahkemedeki ifadesinde, “Devlete ait Sase Madenciliğe ait kamyonlar da kullanılmıştır. Srebrenika’daki Autoprevoz’dan kamyonlar da kullanılmıştır. Radnik İnşaat Şirketi’nden bir kepçe de kullanılmıştır ki bu da devlete ait Srebrenika’da bir şirkettir... Bundan sonra Glagova köyünde bir mezardan bedenler kazılarak çıkarılmış ve Srebrenika belediyesi dahilinde yeni bir mezara gömülmüşlerdir. Bu operasyonu bizzat ben koordine ettim” diye konuşmuştur.
*** Araştırmacı Meldiyana Arnavut-Haselyiç ise “Srebrenika’da Boşnaklar’ın Zorla Kaybedilmesi, Birleşmiş Milletler Güvenli Bölgesi” başlıklı akademik çalışmasında, “İnşaatlarda kullanılan şirolar kazı yapmak için kullanılırken, çeşitli şirketlere ait kamyonlar da mezarlardan çıkarılan bedenleri ikincil mezar bölgelerine taşımakta kullanılmıştır” diye yazmıştır.
*** Blagoyeviç, 15 yıl hapislikle cezalandırılmış, Jokiç de dokuz yıl hapse mahkum edilmiştir. Boşnak Sırp kuvvetlerin işledikleri suçlar nedeniyle bu cezalar verilirken, Nikoliç ise farklı bir duruşmada 20 yıl hapse mahkum edilmiştir.
*** Ancak Srebrenika katliamları ve sonrasındaki ört-bas operasyonları için askeri yetkililer adalet önüne çıkarılırken, Srebrenika soykırımına lojistik destek sağlayan şirketler ve onların yöneticilerinin yerel ya da uluslararası mahkemelerde yargılanması için bugüne kadar hiçbir girişim yapılmamıştır.
*** Soykırımın 26ncı yıldönümünde, bu soykırımdan hayatta kalanlar, bu şirketlerin de soykırımdan sorumlu tutulması için çağrıda bulunuyorlar ancak pratikte bunu yapmak o kadar da kolay değildir.
*** Uluslararası alanda, Suriye ve Sudan gibi çatışmalarda savaş suçlarını destekledikleri gerekçesiyle şirketlere dava açma girişimleri halen devam ederken, şirketleri bu tür suçlardan sorumlu tutmaya yönelik hukuki pratikler ve standartlar henüz emekleme aşamasındadır...
*** Srebrenika soykırımını izleyen aylarda soykırımda öldürülenlerin mezar yerlerinin değiştirilmesinde sözkonusu olan yalnızca Srebrenika bölgesinden kamyonlar ve diğer araçlar değildi – hayatta kalanların tanıklıklarına ve çeşitli resmi belgelere göre, Bosna’nın Miliçi ve Zvornik bölgelerinin yanısıra Sırbistan’dan da kamyonlar, otobüsler ve ağır iş vasıtaları kullanılmıştı.
*** Lahey Uluslararası Ceza Mahkemesi, Srebrenika’daki ört-bas operasyonunun 1995 yılında Ağustos ayından Kasım ayına kadar devam etmiş olduğunu kayıt altına almıştır... Bu çerçevede Lahey’deki davadaki kararda, “Kurşuna dizmeleri gizleme girişimiyle organize ve çok yönlü operasyonlar yapılmış, öldürülmüş olanlar gömülmüş oldukları birincil mezarlardan çıkarılarak ikincil mezarlara gömülmüşlerdir” denilmiştir.
*** Bu kazılar, Srebrenika kurbanlarının bazılarının bedenlerinin ağır vasıtalar tarafından parçalanmasına ve farklı mezarlara dağıtılmasına yol açmıştır.
*** “Birincil mezarları şirolarla kazdıkları zaman, burada gömülü olan bedenler bozulma aşamasındaydı... Bir bedenin bir parçası bir kamyona yüklenirken, bir diğer parçası, başka bir kamyona yüklenmiştir. Bu kamyonlar aynı bölgedeki aynı mezara gitmemişlerdir” diye anlatıyor Sadık Selimoviç... Kendisi Bosna-Hersek Kayıp Şahıslar Enstitüsü’nde bir araştırma görevlisidir. “Kayıp şahısların yüzde 60-70’inde bedenlerinin parçaları iki veya daha fazla mezardan çıkarılmıştır” diyor Selimoviç...
*** Savaştan önce devlete ait şirketlerin ağır vasıtalarının bu şekilde kullanılması, 10 ile 19 Temmuz 1995 tarihleri arasında Srebrenika ve çevresindeki olayları araştıran bir komisyonun raporunda da ele alınmıştır. Bu komisyon Bosna’nın Sırp ağırlıklı Republica Srpska (Sırp Cumhuriyeti) bölgesinde yetkililer tarafından 18 yıl önce kurulmuştu, neler olup bittiğine bakmak üzere kurulmuş ve bir rapor yazması istenmişti. Bu komisyonun bulguları, bu ört-bas operasyonunun dev ölçekte gerçekleştirilmiş olduğuna işaret ediyor.
*** Bu komisyonun üyelerinden biri olan İsmail Çekiç, komisyonun 20 binden fazla bireyin Srebrenika ve çevresindeki olaylara karıştığını ortaya koyduğunu belirtiyor – bunlar arasında emir verenler, doğrudan olaylara karışanlar, Srebrenika’da işlenen suçlara çeşitli yöntemler ve kapasiteleriyle katılanların bulunduğunu anlatıyor.
*** Doğrudan insanları öldürenler ve bu öldürme emirlerini verenlerin yanısıra, raporda bu işlere lojistik destek sağlayanlardan da söz ediyor ki buna şiro operatörleri, kamyon şöförleri ve otobüs şöförleri de dahildir. Ayrıca kamuya ait şirketler, inşaat şirketleri, kamyon şirketleri, bu araçlara yakıt sağlayanlar, bu ört-bas operasyonunda yer alanlara gıda ve su getirenler de sözkonusu...
*** Bu rapor 2004 yılında yayımlanmış ancak 2018 yılında Sırp Cumhuriyeti Ulusal Assamblesi, bu raporu geçersiz kılmak üzere oy vermiş. Sırp Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Milorad Dodik, bu dökümanın “doğru olmayan bilgiler içerdiği” iddiasında bulunmuş ve uluslararası toplumun baskısıyla, “Sırpları şeytanlaştırmak maksadıyla” yazıldığını ileri sürmüş.
*** Srebrenika’daki Boşnakları öldüren Boşnak Sırp askerleri ve polisinin yanısıra çeşitli bireyler – örneğin Srebrenika sakinlerini infaz alanlarına taşıyan otobüs şöförleri veya ölüler için çukur kazan şiro operatörleri ve şirket yöneticileri, tümüyle bu suçlardan sorumludur pek çok uzmana göre...
*** Srebrenika Anı Merkezi direktörü Emir Sulyagiç’e göre, çeşitli şirketlerin yardımları olmasa, bu boyutta bir soykırımın gerçekleştirilmesinin imkansız olacağına dikkat çekiyor...
*** Eski Yugoslavya’nın çökmesiyle ve sosyalist devletin çöküşüyle birlikte, soykırım için ağır iş vasıtaları, kamyonlar ve otobüsleri sağlayan şirketler de iflas etmişler... Böylece Nikoliç’in ifadesinde sözünü ettiği devlete ait ve belediyelerin işlettiği şirketler de artık yok...
*** BIRN, bu şirketlerin tasfiyesinden sorumlu yetkililerle temasa geçti ancak onlar da savaş yıllarında bu şirketlerde kimlerin sorumlu olduğunu bilmediklerini söylediler veya kısaca, “Artık hiç kimse sorumlu değildir” diye konuştular...
(BIRN’de Mladen Obrenoviç’in 6 Temmuz 2021 tarihli yazısından özetle derleyip Türkçeleştiren: Sevgül Uludağ/YENİDÜZEN).
